ALBUM  KARNKOWSKICH,

czyli czasy bezpowrotnie minione.

KARNKOWSCY  Z  KARNKOWA

Karnkowo położone jest około 4 km na wschód od Lipna, przy drodze krajowej z Torunia do Warszawy. Administracyjnie Karnkowo jest wsią w obecnej gminie Lipno, w powiecie lipnowskim. Od najdawniejszych czasów do dnia dzisiejszego, według administracji kościelnej, jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej pw. św. Jadwigi w diecezji płockiej. Od początku swego istnienia stanowiło własność rycerską, od nazwy której heraldycy wywodzą jeden z najstarszych rodów ziemi dobrzyńskiej - Karnkowskich herbu Junosza.

Reprezentantem XV pokolenia Karnkowskich z Karnkowa jest Ignacy (1857-1928), trzeci syn  Konstantego i Marii z Chełmickich, absolwent Uniwersytetu Warszawskiego, działacz niepodległościowy i społeczny. Dziedzic Karnkowa poprzez małżeństwo z  Pelagią Józefiną vel. Józefą hrabianką Czacką (1868-1950)[i] wyniósł na wyższy poziom dotychczasową pozycję swojego rodzinnego rodu, poprzez małżeństwo z przedstawicielką arystokracji zbliżył się elitarnych rodów Królestwa Polskiego. Ślub odbył się w 1888 r. w kościele św. Krzyża w Warszawie przy udziale kilkuset ziemian. Oficjalnymi świadkami zaślubin byli Stefan książę Lubomirski, Antoni hrabia Potocki i Zdzisław hrabia Zamoyski. Hrabianka Czacka pochodziła z Wołynia, była wnuczką Tadeusza Czackiego z Porycka, założyciela liceum krzemienieckiego, badacza dziejów narodowych i prawodawstwa. Jej ojciec Feliks Czacki - szambelan dworu cesarsko-rosyjskiego, ożeniony z Ledóchowską, był właścicielem dóbr ziemskich Koniuchy.  

Ignacy i Pelagia z hr. Czackich zapoczątkowali XVI pokolenie Karnkowskich z Karnkowa. Z tego związku urodziło się czworo dzieci: Teresa (1890-1967), Stanisław Marian (1893-1939?), Jan Adam Marian (1896-1977) i  Zofia (1897-1976).

W 1977 r. linia Karnkowskich z Karnkowa wymarła po mieczu z dniem śmierci ostatniego przedstawiciela XVI pokolenia - Jana s. Ignacego.

UPADEK MAJĄTKU

Majątek ziemski Karnkowo w pierwszym ćwierćwieczu XX w., za czasów dziedzica Ignacego Karnkowskiego, liczył ponad 1500 ha. Karnkowscy zamieszkiwali w dworze murowanym z cegły na podmurowaniu kamiennym, otynkowanym, krytym dwuspadzistym dachem, stanowiącym główny punkt założenia dworskiego usytuowanego na południowo-wschodnim skraju wsi, przy obecnej drodze z Torunia do Warszawy. Całość założenia dworsko-parkowego składała się z zespołu rezydencjonalnego (dwór, oficyny, dworek, park), folwarku i zabudowy gorzelni. Po śmierci Ignacego w 1928 r., trzy lata później majątek został przejęty przez dzieci. Dobra pozbawione jednego właściciela zostały zadłużone w okresie kryzysu gospodarczego. W latach 1935-1936 były kilkakrotnie wystawiane na sprzedaż przez Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w Warszawie. Do sprzedaży jednak nie doszło z powodu braku nabywców. Do września 1939 r. oficjalnym zarządcą majątku Karnkowo był syn Ignacego - Stanisław Marian. Jednakże wydaje się , iż wiodącą rolę w podejmowaniu strategicznych decyzji w sprawach funkcjonowania majątku posiadała również matka - Pelagia Ignacowa z Czackich. Jej zachowanie wynikające z zakorzenionej mani wyższości, wówczas charakterystycznego zachowania  przedstawicieli sfer arystokratycznych, bez wątpienia zmierzało do stworzenia wizerunku Karnkowskich z Karnkowa jako ważnego rodu nie tylko w ziemi dobrzyńskiej. Jednakże ciągłe utrzymywanie tej kosztownej wizerunkowej pozycji wymagało sporych kapitałów, których wciąż brakowało. Z genealogicznego punktu widzenia, wartym podkreślenia są snobistyczne zachowania Pelagii z Czackich Karnkowskiej, które dostarczają szczegółowej wiedzy na temat stosunków rodzinnych panujących pomiędzy przedstawicielami XV i XVI pokolenia Karnkowskich z Karnkowa.

Według Bogdana Józefa Nałęcza Chełmickiego (1895-1982), spokrewnionego z Karnkowskimi, Ignacy był typem kulturalnego i wykształconego szlachcica, przygaszonego jednak przez swoją arystokratyczną żonę, która sprawowała, pod każdym względem niepomyślne rządy. Dwie córki marynowała w domu - przeznaczając je na jakiś wielki mariaż, a synów kształciła w Szwajcarii, w snobistycznym międzynarodowym środowisku. Wyrośli na lumpów, lekkoduchów i zadłużali majątek.

Na uwagę zasługuje fakt, że do tej opinii przychyla się również kronikarz rodu  - Kazimierz Karnkowski. Autor ten w kilkutomowym opracowaniu z 2012 r. "Historia rodu Karnkowskich", ujawnił wyjątkowe szczegóły z życia Zofii Karnkowskiej (1897-1976) - córki Ignacego i Pelagii z Czackich małżonków Karnkowskich. Zofia bez zgody matki wyszła za mąż za Andrzeja Kulwiecia, absolwenta historii i filologii polskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie oraz studenta historii na Oxfordzie. Ochotnika I Kadrowej Kompanii Legionów Józefa Piłsudskiego. Późniejszego porucznika - oficera łącznikowego Ministerstwa Spraw Wojskowych przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych, adiutanta generała Władysław Sikorskiego. Matka Zofii uznała to małżeństwo za mezalians, wydziedziczyła oraz wypowiedziała jej wizyty w Karnkowie, tolerując jedynie przyjazdy wnuczki. Zofia z rodziną zamieszkała w Bydgoszczy. Ironia losu sprawiła, że po 1945 r. Pelagia nie mając się gdzie podziać, została przygarnięta do końca swego życia (z córką Teresą) u Zofii, którą uprzednio wydziedziczyła. 

W 1939 r. majątek Karnkowo został przejęty przez administrację okupanta hitlerowskiego. Po wojnie w wyniku reformy rolnej przeszedł na rzecz skarbu państwa.  Dopiero po upływie kolejnych pięciu dekad dwór stał się ponownie własnością prywatną.  W 1996 r. został wykupiony przez Andrzeja Karnkowskiego, przedstawiciela linii Karnkowskich z Łaz, następnie przeszedł do kilku kolejnych właścicieli.

SKARB

W przytaczanej już "Historii rodu Karnkowskich", autor kilkukrotnie położył mocne akcenty na własne negatywne oceny mieszkańców powojennego Karnkowa, przerzucając na nich całą odpowiedzialność za kradzieże i zniszczenia rzeczy ruchomych stanowiących wyposażenie dworu w latach czterdziestych XX w. oraz dewastację budynków założenia dworsko-parkowego w latach późniejszych. Bez wdawania się w polemikę warto jedynie dodać, że przedstawiciele władzy ludowej po 1944 r. częstokroć inspirowali tego typu działania, na pewno dawali ciche przyzwolenie sprawcom tych występków. Przy ostatecznej ocenie przemian ustrojowych z lat czterdziestych XX w. warto jednocześnie pamiętać, że sprawstwo kierownicze jest zawsze o wiele cięższym grzechem niż nawet ohydne czyny pojedynczych osób. Historia dostarcza licznych przykładów, iż w każdej społeczności występują osobnicy, których życie toczy się ciemnymi i krętymi ścieżkami aniżeli jasną i prostą drogą przykazań dekalogu. Naszym zdaniem, stygmatyzowanie całej lokalnej społeczności wiejskiej jest co najmniej nadużyciem.

Kilkanaście lat temu w czasie remontu budynku mieszkalnego w Karnkowie, ufundowanego w dwudziestoleciu międzywojennym pokojówce i lokajowi przez Karnkowskich, na strychu odnaleziono zawilgocony i częściowo zniszczony album fotograficzny. Dzięki historycznej czujności Krzysztofa Okońskiego album został przejęty od znalazców. W pierwszej kolejności, poprzez zeskanowanie zabezpieczono już wówczas mało czytelne fotografie przed całkowitą ich destrukcją. K. Okoński, mając świadomość tkwiącego w tych zdjęciach olbrzymiego potencjału poznawczego do ewentualnych badań dziejów naszego regionu, przekazał kompletny album Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie.

Jednocześnie mamy nadzieję, że prace konserwacyjne zakończyły się pełnym sukcesem, a pracownicy muzeum dokonali identyfikacji wszystkich zdjęć. Naszym zdaniem, jest to regionalny skarb ikonograficzny - cenne źródło do badań historii ziemiaństwa ziemi dobrzyńskiej.

Całkiem niedawno nawiązaliśmy kontakt z głównym bohaterem ocalenia albumu. Pan Krzysztof przychylił się do naszej prośby i bezinteresownie przekazał Redakcji posiadane skany. Po technicznej obróbce nieczytelnych zdjęć oraz dodaniu autorskich opisów, możemy zaprezentować nieznane dotąd widoki, które doskonale oddają ten specyficzny klimat dnia powszedniego w majątku ziemskim na początku XX w.

Na podstawie zachowanych inicjałów: "PK 1913", utrwalonych widoków oraz układu poszczególnych fotografii, z dużą dozą prawdopodobieństwa graniczącą niemal z pewnością przyjmujemy, że autorką zdjęć lub moderatorką albumu była Pelagia z Czackich Karnkowska. 

Na szczególną uwagę zasługują również zidentyfikowane przez nas zdjęcia z Wołynia ukazujące nieistniejące już pałace w Portycku.

O ironio losu, potomkowie tamtych rzekomych barbarzyńców wywodzący się z wiejskiej społeczności Karnkowa odnaleźli oraz uchronili przed całkowitym zniszczeniem album fotograficzny z kolekcji Karnkowskich, a piszący te słowa - potomek osiemnastowiecznego chłopa, prezentuje ocalone zdjęcia ku przybliżeniu prawdy historycznej oraz obiektywnemu poznawaniu dziejów rodzin ziemi dobrzyńskiej(sic!)

Redaktor, wrzesień 2017 r.

Foto. Karta albumu Karnkowskich z 1913 r., stan bezpośrednio po odnalezieniu, fot. K. Okoński.

KOŚCIÓŁ W KARNKOWIE
1		Karnkowo, 1913, trakt bity w Karnkowie, widok w kierunku Skępego [obecnie droga krajowa Toruń - Warszawa]
2		Karnkowo, 1913, widok sytuacyjny usytuowania kościoła pw. św. Jadwigi względem traktu.
3		Karnkowo, 1913, widok ogólny wieży kościelnej.
4		Karnkowo, 1913, brama wejściowa do kościoła od strony traktu bitego.
5		Karnkowo, 1913, panorama wsi Karnkowo, widok od południa. Po prawej stronie wieży kościelnej widoczny  komin browaru oraz fragment zespołu rezydencjonalnego.
DWÓR W KARNKOWIE
6		Karnkowo, 1913, główny wjazd do zespołu rezydencjonalnego. Widok odcinka wjazdu od drogi wiejskiej do bramy - aleja lipowa.
7		Karnkowo, 1913, fasada dworu klasycystycznego wzniesionego w pierwszym ćwierćwieczu XIX w. [ budynek jednopiętrowy, murowany z cegły na podmurowaniu kamiennym, otynkowany, przykryty dwuspadowym dachem]
8		Karnkowo, 1913, jeźdźcy na tle fragmentu fasady dworu, widoczny obszerny podjazd przedzielony gazonem.
9		Karnkowo, 1913, dwór, widok elewacji wschodniej - ogrodowej.
10		Karnkowo, 1913, widok obszernej polany w dworskim parku krajobrazowym.
11		Karnkowo, 1913, podjazd do dworu od strony parku.
12		Karnkowo, 1913, taras z wejściem do dworu od strony parku.
13		Karnkowo, 1913, fragment dworskiego parku krajobrazowego. W tle widoczna kościelna wieża oraz oficyna południowa [rozebrana w latach 60. XX w.].
PAŁAC CZACKICH W PORTYCKU
14		Portyck [obecnie wieś na Ukrainie , w obwodzie wołyńskim],  1913, fasada pałacu lewego (mieszkalnego) wybudowanego ok. 1808 r. w stylu empire [styl cesarstwa], należącego do rodu Czackich [pałac lewy został zrabowany i zdewastowany w 1916 r., po odnowieniu pozostawał w posiadaniu Czackich do września 1939 r., w 1941 r. spłonął].
15		Portyck [obecnie wieś na Ukrainie , w obwodzie wołyńskim], 1913, widok fasady pałacu prawego (biblioteka i zbiory sztuki) wybudowanego ok. 1808 r. w stylu emipre [styl cesarstwa], należącego do rodu Czackich [pałac został spalony w 1915 r.].
16		Portyck [obecnie wieś na Ukrainie , w obwodzie wołyńskim], ok.1900 r., Ignacy i Pelaga z hr. Czackich małżonkowie Karnkowscy w dwukonnej bryczce na podjeździe do pałacu "lewego" w wołyńskich dobrach rodu Czackich.
17		Portyck [obecnie wieś na Ukrainie, w obwodzie wołyńskim], ok. 1900 r.,  portret  przy oknie  pałacu Czackich, Pelagii Józefiny vel. Józefy z Czackich Karnkowskiej.
NATURA W KARNKOWIE
18		Karnkowo, 1913, w drodze na wycieczkę do Karnkowskiego lasu.
19		Karnkowski las, 1913, spacer po lesie.
20		Karnkowski las, 1913, spacer po lesie.
21		Karnkowski las, 1913, widok polany otoczonej leśnym strumieniem.
22		Karnkowski las, 1913, widok leśnego strumienia.
23		Karnkowski las, 1913, przejście po zwalonym drzewie leżącym ponad dnem leśnego strumienia.
24		Karnkowski las, 1913, odpoczynek drzewie zwalonym w poprzek jaru.
25		Karnkowo, 1913, staw w Karnkowskim lesie.
26		Karnkowo, 1913, strumień w Karnkowskim lesie.
27		Karnkowo, 1913, strumień w Karnkowskim lesie.
28		Karnkowo, 1913, portret zielarki - dziewczynki z naręczem kwiatów i ziół.
29		Karnkowo, 1913, dziewczynka siedząca na drzewie w sadzie owocowym.
RÓD KARNKOWSKICH z KARNKOWA, XV i XVI POKOLENIE
30		Karnkowo, 1913, portret dziedzica dóbr ziemskich  Karnkowo,  Ignacego  Karnkowskiego, s. Konstantego (1857-1928).
31		Karnkowo, 1913, portret Pelagii Józefiny vel. Józefy z hr. Czackich Karnkowskiej,  (1868-1950), c. hr. Feliksa, żony Ignacego.
32		Karnkowo, 1913, dzieci Ignacego i Pelagii: Teresa (1890-1967)  i Stanisław  Marian (1893-1939?) Karnkowscy, przy balustradzie ogrodowego tarasu.
33		Karnkowo, 1913, taras dworu od strony ogrodu, dzieci Ignacego i Pelagii: Teresa (1890-1967) i Stanisław  Marian (1893-1939?) Karnkowscy.
34		Karnkowo, 1913, portret kobiety siedzącej w fotelu przy oknie.
35		Karnkowo, 1913, portret kobiety w kapeluszu siedzącej przy stole.
36		Karnkowo, 1913, portret Teresy Karnkowskiej (1890-1967), c. Ignacego i Pelagii .
37		Karnkowo, 1913, portret kobiety siedzącej  w fotelu przy oknie.
38		Karnkowo, 1913, portret Teresy Karnkowskiej (1890-1967), c. Ignacego i Pelagii .
39		Karnkowo, 1913, portret Stanisława Mariana Karnkowskiego (1893-1939?), s. Ignacego  i Pelagii.
40		Karnkowo, 1913, portret mężczyzny siedzącego na marmurowej ławce.
41		Karnkowo, 1913, portret Zofii Karnkowskiej (1897-1976),  c. Ignacego i Pelagii.
42		Karnkowo, 1913, portret Stanisława Mariana Karnkowskiego (1893-1939?), s. Ignacego i Pelagii.
43		Karnkowo, 1913, portret Jana Adama Mariana Karnkowskiego (1896-1977), s. Ignacego i Pelagii.
FOLWARK I WIEŚ KARNKOWO
44		Karnkowo, 1913, kobieta na wierzchowcu, widok folwarcznego podwórza z budynkiem stajni.
45		Karnkowo, 1913, członkowie rodziny Karnkowskich na folwarcznym podwórzu przed wyruszeniem na konną wycieczkę.
46		Karnkowo, 1913, czterokonna żniwiarka (kosiarka do zboża) w trakcie pracy.
47		Karnkowo, 1913, czterokonna żniwiarka (kosiarka do zboża) w trakcie pracy.
48		Karnkowo, 1913, układanie stogu - stosu słomy lub snopów zboża na polu.
49		Karnkowo, 1913, młócenie zboża przy pomocy samobieżnej lokomobili parowej opalanej torfem.
50		Karnkowo, 1913, wiejskie kobiety przed wejściem do chałupy.
51		Karnkowo, 1913, wiejski staw.
52		Karnkowo, 1913, wieczorne zaganianie bydła do obory folwarku.
53		Karnkowo, 1913, pojenie bydła w stawie.
54		Karnkowo, 1913, pojenie bydła w stawie.

źródło:

1. Historia rodu Karnkowskich, Tom III Poszczególne linie rodu, cz.1, Kazimierz Karnkowski, Baden 2012,
2. Karnkowo zespół dworski, Elżbieta Celińska i Marianna Gruszczyńska, Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, Ziemia Dobrzyńska, Tom II, cz.1, pod red. St. Kunikowskiego, Włocławek 2002,
3. Album fotograficzny "PK 1913", skany z kolekcji Krzysztofa Okońskiego.