Styczeń 1945

Nie zważając na aktualne trendy polityczne, odkurzamy przemilczany temat grobownictwa wojskowego na ziemi dobrzyńskiej z czasów II wojny światowej. Temat drażliwy, szczególnie po zmianach ustrojowych w 1989 r. , budzący wiele kontrowersji i wywołujący dużo negatywnych emocji, gdyż dotyczy żołnierzy naszego wschodniego sąsiada.

Rzecz będzie o kilku styczniowych dniach 1945 roku, kiedy to przez ziemię dobrzyńską przetaczała się ofensywa Armii Czerwonej. Co prawda, nasze ziemie nie były główną areną walk z hitlerowskim okupantem, jednakże w kilkudziesięciu miejscach doszło do starć i potyczek, w wyniku których poległo 487 żołnierzy Armii Czerwonej.  Ilu wówczas zginęło żołnierzy niemieckich, jak dotąd, to jedna z wielu białych plam w historii naszego regionu.

Od kilku lat grupa miłośników historii II wojny światowej z Golubia-Dobrzynia prowadzi szeroko zakrojone badania zarówno archiwalne jak również eksploracyjne, które w przyszłości mogą dostarczyć nowej wiedzy niezbędnej do prawidłowego szacowania ogólnej liczby żołnierzy niemieckich poległych w 1945 r. na terenie ziemi dobrzyńskiej.

Redakcja portalu www.szpejankowski.eu postanowiła wspomóc tę grupę wolontariuszy działających od listopada 2015 r. pod egidą Stowarzyszenia Historyczno Eksploracyjnego "Przedmoście"  z siedzibą na terenie gminy Golub-Dobrzyń. Naszym drobnym opracowaniem dorzucamy do banku ich danych przysłowiową cegiełkę w postaci szerzej nieznanych informacji nt. wojennych mogił żołnierzy radzieckich. Dla osób zainteresowanych szczegółami działalności Stowarzyszenia polecamy stronę

https://www.facebook.com/Stowarzyszenie-Historyczno-Eksploracyjne-Przedmo%C5%9Bcie-186158428395915/?fref=ts

Naszym zdaniem, dokładna inwentaryzacja oraz szczegółowe określenie pierwotnych miejsc pochówków żołnierzy Armii Czerwonej, może być solidnym źródłem wiedzy w zakresie badań historii przebiegu poszczególnych epizodów wojennych zaistniałych w III dekadzie stycznia 1945 r. na terenie ziemi dobrzyńskiej. Jest to główny i  jedyny cel prezentowanego opracowania, bez żadnych dodatkowych podtekstów, szczególnie tych z aktualną polityką powiązanych.

Redakcja, październik 2016 r.

12 stycznia 1945 r. wojska radzieckie rozpoczęły operację zaczepną przeciwko wojskom hitlerowskich Niemiec. Tę ofensywę nazwaną operacją wiślańsko-odrzańską rozpoczęto ją na linii Wisły i zakończono w lutym 1945 r. na linii Odry. W trzeciej dekadzie stycznia jednostki wojskowe 2 Frontu Białoruskiego dotarły do miejscowości historycznej ziemi dobrzyńskiej i nie napotkały zdecydowanego oporu przeciwnika. Nacierające oddziały wchodzące w skład 65 Armii pod dowództwem gen.płk Pawła Batowa oraz 1 Samodzielnego Gwardyjskiego Korpusu Pancernego pod dowództwem gen. mjr Michaiła Panowa zmierzały w celu opanowania linii Brodnica - Lisewo. Ponadto wzdłuż prawego brzegu Wisły nacierała 70 Armia pod dowództwem gen. płk Wasilija Popowa. Oddziały hitlerowskie były w odwrocie i uciekały w kierunku Drwęcy, wzdłuż tej rzeki Niemcy stworzyli linię umocnień.  Pojedyncze punkty oporu takie jak np. Przedmoście golubskie (zespół żelbetonowych schronów ciągnący się w linii Bocheniec-Szafarnia mający za zadanie obronę dostępu do Dobrzynia nad Drwęcą i Golubia od strony południowej) nie stanowiły dla nacierających wojsk poważnego problemu, gdyż rozmach i szybkość ofensywy wojsk radzieckich zaskoczyła przeciwnika. Co prawda, pojedyncze punkty oporu mogły jedynie chwilo spowolnić ofensywę, ale nie były w stanie zatrzymać nacierających czerwonoarmistów. Inną kwestią wartą podkreślenia jest fakt, iż strata nawet blisko 100 żołnierzy w walkach prowadzonym na terenie gminy Radomin i Zbójno była zaledwie drobnym epizodem w skali armijnej, a w dowództwie 2 Frontu Białoruskiego mogła być nawet niezauważona.  W przeciągu zaledwie czterech dni żołnierze Armii Czerwonej zajęli praktycznie wszystkie miejscowości dawnego powiatu lipnowskiego i rypińskiego, zmierzając czołgowymi zagonami w wyznaczonym północno-zachodnim kierunku natarcia.

W pierwszym kwartale 1946 r. na terenie całej Polski rozpoczęto prace porządkujące kwestię mogił wojennych. W ramach tych działań i również na terenie historycznej ziemi dobrzyńskiej utworzono jeden cmentarz wojenny Armii Czerwonej w Lipnie oraz wydzielono dwie zbiorowe mogiły na cmentarzach parafialnych w Rypinie i Radominie. Do tego czasu szczątki poległych czerwonoarmistów spoczywały w kilkuosobowych lub pojedynczych mogiłach zlokalizowanych na terenie małych wiejskich cmentarzy, w lasach, na polach, w sadach i przy drogach. Groby powstawały najczęściej w miejscach, gdzie żołnierza dosięgła śmierć. Na podstawie dokumentacji archiwalnej stworzonej w latach 1946-1949 przez referat grobownictwa wojskowego Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, autor tych słów doliczył się aż 63 miejscowości!

Dokładne dane liczbowe poległych oraz miejsca pierwotnych pochówków prezentuje mapa przygotowana specjalnie na potrzeby przedmiotowego opracowania.

Mapa poległych i ich pochówków na ziemi dobrzyńskiej - KLIKNIJ TU

Pierwotna lokalizacja wojennych mogił doskonale odzwierciedla obszar i kierunki prowadzonego natarcia przez Armię Czerwoną oraz potwierdza prowadzenie walk w konkretnych miejscach. Za to brak mogił w danej miejscowości burzy dotychczasowe legendy o rzekomo prowadzonych tam zaciętych bojach. Najwartościowsze dane uwzględnione na przedmiotowej mapie dotyczą pierwotnych pochówków na terenie dawnych gmin Radomin i Zbójno, gdzie w toku prac ekshumacyjnych nie zapomniano o zapisaniu szczegółów związanych z lokalizacją konkretnej mogiły. W pozostałych przypadkach użyte określenie "gromada" nawiązuje do podziału administracyjnego z czasów II RP i dotyczy określenia jednej wioski łącznie z przysiółkami i koloniami.

Wartym podkreślenia jest fakt, że wśród blisko pięciuset ekshumowanych żołnierzy byli również ranni, którzy w wyniku odniesionych ran zmarli w szpitalach polowych utworzonych np. w Lipnie lub Rypinie. 

Od 2006 r. Ministerstwo Obrony Federacji Rosyjskiej prowadzi komputerowy zbiór danych (www.obd-memorial.ru) zawierający informacje na temat obrońców Ojczyzny, zmarłych i zaginionych w czasie II wojny światowej. W oparciu o istniejące wojskowe dokumenty rosyjskim badaczom oraz wolontariuszom udało się dokonać identyfikacji kilkudziesięciu żołnierzy pochowanych jako NN m.in. w Lipnie, Rypinie oraz Radominie.

Kolejną ciekawostką jest fakt, że przeglądając te dotychczasowe poprawne identyfikacje można dowiedzieć się, jakie jednostki wojskowe brały udział w natarciu prowadzonym przez tereny ziemi dobrzyńskiej. Dokładne nazwy struktur armijnych i korpuśnych, które przemierzały w styczniu 1945 r. ziemię dobrzyńską  znane są od lat. Jednakże te pułkowe były trudne do wychwycenia lub po prostu nie były znane autorom dostępnej literatury tematu.

LIPNO

26 marca 1946 r. przy ulicy Armii Czerwonej w Lipnie na powierzchni 1500 m² utworzono cmentarz Armii Czerwonej. Prace rozszerzające rozbudowę cmentarza ukończono w 1949 r.

Fot.1/ Widok ogólny cmentarza Armii Radzieckiej w Lipnie, stan z 1949 r.,
źródło: www.obd-memorial.ru [dostęp 2016-10-21]

W ciągu trzech lat na cmentarzu złożono szczątki 191 żołnierzy ekshumowanych w miejscowości powiatu lipnowskiego. Zwłoki żołnierzy złożono do 8 zbiorowych mogił. Przy każdej mogile umieszczono betonowy nagrobek z napisem nazwy gminy, w której polegli żołnierze.

Fot.2/Widok szczegółowy mogił, Lipno 1981 r.,
źródło: www.obd-memorial.ru [dostęp 2016-10-21]

W centralnej części cmentarza wystawiono betonowy pomnik  z napisem po rosyjsku i po polsku "Bohaterom sprzymierzonej Armii Czerwonej poległym o wyzwolenie Narodu Polskiego z jarzma hitlerowskiego 1941/1945 M.Lipno".

Fot.3/ Widok sytuacyjny usytuowania pomnika względem mogił, Lipno 1981 r.,
źródło: www.obd-memorial.ru [dostęp 2016-10-21]

Na marginesie, kuriozalną jest sytuacja zamieszczona na tym pomniku roczników "1941/1945" (sic!). Jakie fakty historyczne dały upoważnienie twórcom pomnika do ich przytoczenia? Piszący te słowa pomimo posiadania bujnej wyobraźni nie zdołał tego dociec.

RYPIN

W 1946 r. w Rypinie na cmentarzu parafialnym przy ulicy Lipnowskiej wydzielono obszar o powierzchni 60 m² pod zbiorową kwaterę poległych żołnierzy radzieckich. Do tej zbiorowej mogiły złożono zwłoki 204 żołnierzy ekshumowanych z terenu miasta Rypina oraz pozostałych miejscowości dawnego powiatu rypińskiego. Ekshumacje i transport zwłok do Rypina przeprowadzono w latach 1946-1947. Prace przy tej kwaterze zakończono w 1949 r. wystawieniem betonowego pomnika z napisem w języku rosyjskim i polskim:

"Bohaterom Armii Czerwonej poległym w walce z faszyzmem w 1945 r. Obywatele miasta Rypina".

Fot.4/ Widok ogólny zbiorowej mogiły z pomnikiem na cmentarzu parafialnym, Rypin 1949 r.,
źródło: www.obd-memorial.ru [dostęp 2016-10-21]

Na tym samym pomniku, poniżej cytowanego napisu, umieszczono tablice imienne trzech żołnierzy.

Fot.5/ Widok szczegółowy tablic memoratywnych, Rypin 1949 r.,
źródło: www.obd-memorial.ru [dostęp 2016-10-21]

Autorowi tych słów wydaje się, że jedynym logicznym kryterium umieszczenia tylko trzech imiennych tabliczek spośród znanych już wówczas 58 poległych był zamiar podniesienia statusu wojennej mogiły poprzez zaakcentowanie faktu występowania oficerów wśród poległych żołnierzy. W sumie złożono 204 ciał w tym aż 144 NN. Szczątki żołnierzy znanych z imienia i nazwiska pochodziły z ekshumacji przeprowadzonych na terenie Rypina, Starorypina i Sumina. Ciała ekshumowane z pozostałych miejscowości nie były znane ówczesnym polskim władzom administracyjnym.

Fot.6/ Widok sytuacyjny przedstawiający usytuowanie mogiły wojennej względem cmentarnej kaplicy,Rypin 1981 r.,
źródło: www.obd-memorial.ru [dostęp 2016-10-21]

RADOMIN

16 marca 1947 r. na cmentarzu parafialnym w Radominie (w obecnym powiecie golubsko-dobrzyńskim) na powierzchni 42 m² utworzono zbiorową mogiłę, którą obsadzono kwiatami oraz czterema drzewami lipowymi. W mogile złożono ciała 92[i] ekshumowanych (3 znanych z imienia i nazwiska oraz 89 NN) żołnierzy radzieckich z terenu dawnych gmin Radomin i Zbójno.  

Fot.7/ Cmentarz parafialny w Radominie, widok ogólny zbiorowej mogiły żołnierzy radzieckich,
Radomin 1949 r., źródło: www.obd-memorial.ru [dostęp 2016-10-21]

Po dwóch latach na mogile ustawiono betonowy pomnik  przypominający obelisk z dwujęzycznym napisem:

"Bohaterskim pogromcom faszyzmu szermierzom walk o wolność Polski w hołdzie społeczeństwo gminy Radomin".

Fot.8/ Cmentarz parafialny w Radominie, rocznicowe uroczystości przy zbiorowej mogile poległych w 1945 r. żołnierzy radzieckich, Radomin 2014 r. ,
źródło: www.radomin.pl [dostęp 2016.10.21]

W 2001 r. z inicjatywy władz gminy i miejscowego proboszcza usunięto obelisk z 1949 r. i jeszcze tego samego roku na jego miejscu odsłonięto odnowiony pomnik z nową tablicą memoratywną :

"Pamięci żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w czasie walk o wyzwolenie Polski spod okupacji niemieckiej w latach 1944-1945. W hołdzie społeczeństwo gminy Radomin".