LISTY EMIGRANTÓW cz.1

Wstęp

            Od dłuższego czasu zastanawiałem się, jaki prezent świąteczny sprawić naszym stałym gościom portalowym. Mając na uwadze fakt, że nie znam genealoga amatora prowadzącego poszukiwania własnych korzeni na ziemi dobrzyńskiej, który by nie posiadał w swoim drzewie osoby - emigranta do Ameryki, prezentowany artykuł traktuję jako swoisty prezent pod choinkę dla wszystkich Dobrzyniaków.

            Autorką artykułu jest Iwona Dakiniewicz - felietonistka biuletynu „Rodziny” wydawanego przez Polskie Stowarzyszenie Genealogiczne Ameryki (PGSA), w którym to wydawnictwie prezentowany tekst miał premierę w wersji anglojęzycznej.

Artykuł I.Dakiniewicz jest bardzo ciekawy i niezwykle wartościowy. Już na pierwszy rzut oka przykuje on uwagę nie tylko genealogów, ale również wszystkich czytelników, których przodkowie ponad 100 lat temu wyjechali z Ojczyzny za chlebem. Jego bardzo mocną stroną są przytoczone fragmenty listów, które w doskonały sposób uzupełniają poruszaną tematykę. Wybrane przez autorkę cytaty można traktować jako swoiste akwarele, którymi każdy czytelnik jest w stanie namalować obraz wiernie odzwierciedlający życie polskiego emigranta w Ameryce na przełomie XIX/XX wieku.

W końcowym akapicie autorka wyraża nadzieję, że po upływie ponad 120 lat, choć jeden list trafi do potomków emigrantów.  

Redakcja portalu również wierzy w to, że po opublikowaniu części 2 - wykazu adresatów, dotychczasowi goście portalowi na pewno nie odpuszczą i wspólnie doprowadzimy do długo oczekiwanego finału, dostarczenia korespondencji do wskazanego przez nadawcę miejsca.

Redaktor, grudzień 2012r.

 

Listy były jedynym  łącznikiem miedzy rozdzielonymi rodzinami. Bardzo oczekiwane  z obydwu stron. List z Ameryki był nie tylko ważnym wydarzeniem, ale i zwiastunem pomyślności, nieustanna nadzieja na lepszą przyszłość. Korespondencja   z  Ameryki  do Polski   docierała  wówczas   około  2  miesięcy  to  już nie tyle   istotny  był  długi   czas  oczekiwania co  regularność  wymiany listów.  Brak odpowiedzi był najgorszym  wariantem,   analizowanym  na  wiele  możliwości.

 "Najukochańsi Rodzice, nie wiem czy się na mnie gniewacie że na żaden list nie  odpisujecie  a posłałem już do was kilka  listów  i nie mam  od  was żadnego odpisu . Najukochańsi Rodzice proszę Was, abyście  odpisali na ten list, bo jak nie odpiszecie to ja do was tez pisać nie będę  "

Listowne   kontakty  setek   tysięcy   stęsknionych      rodzin    rekompensowały    wielkie nostalgie,   scalały   więzi  rodzinne,    i  co  bardzo istotne   w większości     finalizowały     projekty     dotyczące      emigracji   kolejnych     członków  rodzin   oraz     zapewniały       sukcesywną  pomoc  materialną.   Ta,  zdawałoby się  niezakłócona,  wędrówka    przekazów  rodzinnych   z   Ameryki    zaczęła     natrafiać    na   poważna   blokadę :   na    kontrole    zaborców   w   urzędach  pocztowych . 

Urzędnicy  carscy   pierwsi     wpadli  na  pomysł    cenzurowania   listów  z  Ameryki .   Skrupulatnie  je   czytali   i  konfiskowali    wszystkie  te, które  zawierały  jakiekolwiek   informacje     o   planach   ściągnięcia     pozostałych  członków  rodzin   do  Ameryki , a  więc   instrukcje   przekraczania    granicy  pruskiej ,   uzyskiwania  szyfkart,   kontaktów  z  agentami   itp.    Ta  agresywna  praktyka  zaborców  wynikała   z  prostego  rachunku  ekonomicznego ;   coraz  to  bardziej intensywny  odpływ  taniej  siły  roboczej   zagrażał  gospodarce.   Zdecydowana   większość   nadawców i adresatów  była  tego   zupełnie   nieświadoma   co   powodowało  smutne,   niekiedy   trwale   i  tragiczne    rozłąki  .

Losy   niedostarczonych     listów  pozostawały  tajemnicą   obcych   agresorów   aż   do    końca   drugiej    dekady   XX wieku ,  kiedy to  Polska   odzyskała  wolność  i tym samym     strzeżone   instytucje  obcych   mocarstw   wraz  z   ich  archiwami  przeszły  pod    jurysdykcje  rodaków.   Odzyskiwane  akta   trafiały  do  archiwów  a  tam  były  z  czasem  skrzętnie  opracowywane  i  konserwowane  .  

Tuż  przed  wybuchem   drugiej  wojny światowej   dostarczono   do  archiwum warszawskiego  dwie  opasłe  skrzynie  z   żelaznymi  okuciami.  Znalezione  w  piwnicach   pod  siedzibą    dawnej    Kancelarii   Policmajstra  Warszawskiego .

Pierwszą   osobą, która  zainteresowała  się  tajemnicza  zawartością  skrzyń  był profesor   Witold  Kula .  Odkrycie  było  fascynujące;    tysiące   skonfiskowanych    listów   emigrantów   z   Ameryki  Północnej   i  Brazylii    z   okresu  od    listopada  1890r.  do   maja  1891r. (okres   tzw.  gorączki brazylijskiej) ,    adresowanych   do  miejscowości       w  powiatach :   rypińskim,   lipnowskim  i sierpeckim.  Praktycznie  cały  teren  północnej   części   guberni płockiej,  sąsiadującej  z  Prusami.

Prof. Kula   natychmiast   zareagował   na   wartość  historyczno-naukową    tego    zbioru   i   ochoczo   zadeklarował  się   do  ich   opracowywania   w   swojej    konspiracyjnej  pracowni  (  był to  już   czas   okupacji niemieckiej )  a   ponieważ      kolekcja   składała  się   z   ponad     8  tysięcy     jednostek    i    nie    było możliwości     lokalowych   za      grupowe    kwerendy   a  misja   wymagała    dużej  konspiracji ,  -   to  prof. Kula   wpadł  na pomysł ,  aby  zaangażować   do  pracy badawczej  swoich  studentów.    Przekazywał   im   sukcesywnie  pliki listów   wraz  z   ankietą  badawczą ,  a  ci  zabierali     listy     do  swoich domów.    Niestety  projekt  profesora   nie  został   w  pełni  zrealizowany.  Skrzynie  z  listami    spłonęły  w  sierpniu   1944r.  na  skutek   wybuchu   powstania   warszawskiego .   

Ale  ocalało  około  800   listów,   z  tych  partii,   które  były   rozdysponowane  po domach   studentów.   

Finał  pracy badawczej   nastąpił  dopiero   w  latach  sześćdziesiątych XX w. ,  kiedy  to     profesor  Kula   opublikował    wszystkie   listy   wraz   z    ich   opracowaniem  syntetycznym .

Lektura   "Listów   Emigrantów "   prof. Kuli   oraz   innych   listów    emigrantów   z  różnych okresów ,   jakich   wiele   przetłumaczyłam ,  uderza  niesamowita   skala  podobieństwa.                     

Adresatami   listów   byli  najczęściej    prości   chłopi , którzy  nie  mieli  wcześniej     kontaktu  z    listowną  formą  komunikacji.    Wielu z  nich   było  analfabetami i      zmuszeni  byli  szukać  pomocy  u innych.    

Listy  pisane   były  fonetycznie ,   z  masą   błędów  językowych ,   koślawym   pismem,   bez     znaków  interpunkcyjnych   i   akapitów ,   lokalna    gwara    -  co    sprawia    trudność     w   czytaniu  i  rozumieniu .  Lecz mimo  niskiego   poziomu    pisowni   listów       to   zaskakuje   ich    forma     ekspresji ,    wyrażany   powszechny   szacunek    do   wartości   religijnych ,   więzi  rodzinnych  i  dóbr  materialnych    ....... .  Listy  pisane były    jakby  jedną  duszą;    ten sam  porządek   myśli,    ta sama   hierarchia  ważności.      

Zwykle  zaczynały  się  od    słów:  "  Niech będzie  pochwalony  Jezus  Chrystus  "   ,  kolejne zdania  to   pytania    o  zdrowie , o powodzenie  a  następnie  poruszane  były   typowe   kwestie   rodzinne;    bytowe ... . Ale i  te  składają  się   na  pewien  schemat  . Relacje  rodzinne    między  emigrantami  a    tymi ,  co    zostali    w  ojczyźnie     były            powtarzalne  i dotyczyły  troski  o  byt  ,  opisów    sytuacji    najbliższych  ,   zapewnienia     pomocy   i   planów  na  przyszłość .    

"Tu trzeba  mieć  zdrowie  , aby pracować"  .  Łatwiej    było znosić   choroby   w  domu rodzinnym    niż   w   obcym środowisku   gdzie  emigranci  musieli    być   zdani   sami  na siebie . Oderwanie  od  korzeni  potęgowało    ich  samotność   i obawy  przed    choroba .   Bywało, że  pomoc   lekarska  rujnowała    finansowo .

Brat  pisał  do  siostry :   "  ...  i nie gniewaj się  kochana siostro ze na twój list nie odpisałem ale moja żona rozchorowała się przy połogu i była bardzo słaba i prze to bardzo się wykosztowałem. Odleżała 10 tygodni co mnie kosztowało blisko 100 dolarów, a ty mi ciągle piszesz o szyfkarcie dla córki .."

Mąż  do żony:    "130 rubli przemarnowałem na doktorów i na bardzo drogie lekarstwa. Choroba moja była z ciężkiej pracy i cały spuchłem jak kłoda "    

Wysyłanie   szyfkart ,   biletów  do   Ziemi  Obiecanej ,     odbywało się   według   klucza   rodzinnej  hierarchii   :   ojcowie   wpierw  myśleli   o  żonach   i dzieciach ,  kawalerowie     o    narzeczonych ,  rodzeństwie    i  rodzicach ,   szyfkarty   dla  dalszych krewnych     i    sąsiadów    były też forma  wdzięczności  za  pomoc  w  kraju .  Ponieważ  nie zawsze  szyfkarty  dochodziły  do kraju    zapobiegliwi   emigranci     korzystali    z pośrednictwa   agentów  w  portach   lub na stacjach kolejowych .  Instruowali  krewnych   gdzie mają  się  zgłosić  po odbiór.       

"Dziękuje ci kochana siostro za odpis i powiadam ci, że szyfkarty przesłać nie mogę, bo posłałem Antkowi, a ojciec chce posłać dalej do ciotki Jadwigi i jej dziewczyny, a tobie kochana siostro bym wysłał później, bo razem jest za ciężko "

" Kochana żono, szyfkartę odbierzesz u agenta w Berlinie tylko dobrze chowaj czerwona kartkę z adresem com ci posłałam w liście. I nie daj się zwieźć jakim oszustom co czyhają na dworcach. Idź prosto do biura agenta .  "  

Temat   zimy   to niemal  żelazna    pozycja  w     listach    ;  jaka  mieliście   zimę  ?    czy była   dobra   czy  zła  ?   .  Zima   determinowała   byty   rodzin  po obu  stronach oceanu . Długa   i sroga   zima   napawała   chłopów   lekiem   przed  głodem ,   ze   zgromadzone    zapasy  i  oszczędności     nie   wystarcza  na przeżycie .  Dla  emigrantów  oznaczała   mniejsze  szanse  na  znalezienie  pracy .   Nawet  w  dużych  zakładach przemysłowych   i kopalniach  były  przestoje    na  okres    zimy .   Dlatego też   często  radzili  w listach , aby  nie  szykować  się   do wyjazdu   wcześniej   jak  w  marcu  .         

 " ... tej zimy miałem robotę, ale licha bo tylko po dolarze na dzień i jeszcze jak był deszcz albo śnieg to nic się nie robiło, to nawet nie można na zżycie zarobić  \..\"   

 " W zimę jest wiele chłopów bez roboty i można się w zimę tak zadłużyć, ze ledwie w lecie dług odrobi ." 

"  .. a teraz nie ma co robić w zimie, bo ja sam już nie robię od nowego roku, tylko polowa ludzi robi.....fabryki tylko poł czasu robią, a i pod ziemia bardzo licho robią  .."

Opis     podroży    i   liczne  wskazówki  jak  wyszykować  się    na  drogę,   jak   przekroczyć   "zieloną"    granicę,    kogo przekupić,   jak rozmawiać    z   obcymi .    Przestrzegali  przed    niebezpieczeństwami.    Zaskakuje   szczegółowość   relacji    i   wszelakich  instrukcji .            

 " Teraz wam opisze jak macie się na podróż przygotować: rzeczy jakie macie to weźcie z sobą, naturalnie byle czego to wam się nie opłaci zabierać ponieważ gałgaństwa to już jest dosyć w Ameryce. Antosia  może wziąć lepsze suknie ze sobą ale nich nie bierze takich do półkolan .... bo po pierwsze wygląda jak po kujawsku a po drugie to by ja amerykańskie dzieci kamieniami wyciskały, tak samo  stryj, by się postarał o jakie krótkie buty ...i co by miał spodnie opuszczone. I dobrze byłoby dla was   abyście mogli jak najwięcej chleba śrutowego wziąć ze sobą i kropli, które się nazywają Ofmanstrofen, bo zapewne będziecie chorować na wodzie"

" Jaka moja podróż była ... musiała iść trzy wiorsty po śniegu do pasa i nieść Stasia, sama już byłam na poł umarła. Musiałam  zapłacić 8 rubli bez granice, a potem Prusakowi ... Użyłam zimna i strachu ." 

" Drogi bracie opisze ci moje przygody i cala moja podróż. Jakżeśmy wyjechali z domu w czwartek furmanka najęta od Kobielic  .. i przeprawiliśmy się przez granice na  Michałowo to Ruski nas rozproszyli, troje uciekło do Prus, a 5 do Polski. A matkę   Rusek złapał. Wiec my się przeprawili drugiej nocy i znaleźliśmy się w Przybysławie. Matkę Ruski uprowadzili na kordon, dalej do Bronisława i do Radziejowa i do Witowa. I we Witowie była uwolniona. I miała przy sobie dwa ruble i Rusek jej odebrał i przepadły "   

" Jak jechałem na morzu, to byście nie chcieli na to patrzeć. Jechałem przez 15 dni .. 9 dnia to u was było święto Matki Boskiej, a tu już ledwo się ni potopiły, aż się woda kominami lala .... Już myślałem, że świata nie Będę oglądał." 

Pierwszy  kontakt  z  Ziemia  Obiecaną      był   zderzeniem     odmiennych     światów   na  różnych  płaszczyznach  . Obcy  język   i    środowisko,     nieznany     system   pracy   i  ubezpieczeń ,    zależność   od   koniunktury    rynku   i  kondycji   fizycznej    -  to   najpoważniejsze     progi           do pokonania    na  drodze  do  stabilizacji    i   dobrobytu.                 

Z   czasem   amerykańskie miejscowości     zamieniały się     w    narodowe    enklawy   co pomagało   w   szybszej     asymilacji    środowiskowej.    Gorzej   było z  adaptacją   na  amerykańskim  rynku pracy.   W  kraju    praca    poddawana   była   rygorowi   pór   roku  i cyklom  wegetacji ,  a   tu  musieli  się     dostosować się   do    pracy  przy  taśmie  fabrycznej; nadążać  za  ruchami maszyn    i    poleceniami   majstrów .    

Nie  znane   im   były   strajki ,  zaskakiwała  ich  wielorasowość   i  odmienne    zwyczaje  kulturowe .   

Konfrontacja  z  nowym   światem  często   była  tematem   listów  .           

"  Miasto Nowy Jork jest bardzo bogate, tu nie ma żadnego drewnianego domu. Każdy dom wygląda jak najładniejszy paląc, oświecony elektrycznością ... gdyśmy do niego wjechali tośmy się zastanowili co za bogactwa " 

"Króla tutaj nie mamy tylko republikę, dawniejsi mieszkańcy byli dzicy i teraz jeszcze bandy się włóczą i tych się boimy by nas nie napadli  "

"Nie rozumiem jak ci ludzie sobie uważają te Amerykę, myślę, że Ameryka to zloty kraj. To nie jest zloty ale nowy kraj, zarosły w krzewiny ... i tu w ludzi orzą jak w żydów za faraona 12 godzin dziennie. A ludzie  myślą, ze tu złota nagarną w  fartuch i lecą na oślep. Są tu tacy co pieniądze wysyłają do kraju, a sami zżyją jak zwierzęta. Świnie babki Izabelli wypuszczane są z chlewa rankiem jak jeszcze ciemno, aby się pospieszyły wyzbierać okruchy w żydowskiej piekarni ... "  

"Ja cię nie myślę wziąć kochana zono, bo ja myślę powrócić na jesieni, bo w Ameryce jest katorżnicza robota, więcej tu trzeba  potu wylać przez dzień jak u was przez tydzień " 

" Tu sobie tak robotnika wybierają jak u nas bydło na jarmarku ...aby był zdrów i silny. Ale to jest prawda ze kto młody ,   zdrów, silny, pracowity i musi umieć po amerykańsku to może i do stu rubli na miesiąc zarobić  " 

"W Czykago taka moda, że kawaler pannie nawet suknie do ślubu musi kupić i do domu co tylko potrzeba, a panna ten kłopot ma   co do ślubu iść "

"O metrykę nie potrzebujesz się starać bo tutaj dziewczyna się ożeni bez metryki i papierów "  

Kwestia    Pieniędzy   i  dóbr  materialnych   przewija  się      we wszystkich listach .      Emigranci  nieustannie    słali pomoc     finansowa     do rodzin    w  kraju.   Początkowo  były  to  banknoty   jedno-   czy  dwudolarowe    załączane  do listów,    z  czasem   przekazy  telegraficzne   w  wysokości   średnio   stu  i  kilkudziesięciu    dolarów .   Powszechne   były  paczki  z  odzieżą,   przyprawami ,   artykułami  piśmiennymi.      

Obie  strony   poczuwały się   do obowiązku   referowania  na bieżąco  swoich    bilansów        finansowych :   zarówno    zysków   jak  i strat.    Ponad  to  ojcowie  emigranci  czuli się    odpowiedzialni   za    stan  gospodarstw   pozostawionych      dzieciom  czy dziadkom    to   też    korespondencyjnie     instruowali   czy   wręcz   nakazywali  postępować  według   danych  wskazówek.  Jeśli  nikt  z  najbliższych  nie   pozostał  na ojcowiźnie  -  to   emigranci  zwracali się   o  pomoc  do sąsiadów .   

    Na podstawie  listów   można   odtworzyć   ówczesne  kursy  walut,  ceny biletów,  przeciętne   zarobki ,   ceny towarów  i usług ,  żywego inwentarza   i  nieruchomości.

Syn  do  rodziców : "  Donoszę także, że z długów już się wypłaciłem to jest oddałem 55 dolarów. Życie przez cały czas kosztuje nie 68 dolarów, na siebie wydałem 19 dolarów 15 centów, a wszystkich razem pieniędzy zarobiłem 170 dolarów 50 centów  .."    

 "  Kupcie sobie krowę na lato, a swingi to nie trzymajcie tak długo -  tylko sprzedać przed zima, byle by nie Ickowi bo was  okantuje, weźcie ja na targ i patrzcie wpierw jak tam inni handlują .."    

"Teraz was zawiadamiam moi Najdrożsi Rodacy o ziemi jaka jest w Ameryce, czyli gospodarstwa.... można od razu sobie kupić śliczny kawal gruntu. Bor, laki, pastwiska. Za sumę 12 i poł dolara za akr. Tutaj w Hoffa Parku Pułaskim jest najlepsze położenie, grunt tak urodzajny, nie widziałem takich w Europie." 

Tęsknoty            

Choć natura   chłopska   nie  należała    do  wylewnych ,  a  ich   ekspresja  uczuć   nie miała  nic  wspólnego   z   finezją   to  w  listach  mnożą  się   wypowiedzi  o  nostalgii ,  smutku   czy  drobnych   radościach  wyrażanych   w  sposób   prosty   i  oczywisty .   Na przykład  powiadamianie  o  śmierci   członka rodziny miało  charakter  komunikatu,  a    zapewnianie   o  swojej   pamięci   i  miłości,  mimo lapidarnej  formy,   bywało  bardzo  przejmujące .   

"Teraz kochane rodzice nie wiem co to znaczy pisałem do was 3 listy i na żaden nie dostałem odpowiedzi, jest to mnie okropnie  dziwno czy już zejście poumierali czy tez nie chcecie do mnie pisać .."

"Cikago to czysta Polska, śpiewy polskie można słyszeć w kościele, nauki są inne jak u nas, jest tam bardzo wesoło, ze się tęsknoty zapomni. A za te dwa lata jak sobie o was wspomnę to mnie trochę tęskno .... Droga Mateczko i Drogi Ojczulku nie tęsknicie za mną, bo ja wam dziękuje za wysłanie do Ameryki, mam w Bogu nadzieje,ze mnie raczy wysłuchać prośby mojej,że ja  was jeszcze do śmierci dochowam i na moich rękach skonacie " .  

Mąż   dokładnie   opisał   długą  podróż  do portu   morskiego  i tak  zakończył : 

" A teraz opisze swoja tęskność jaka mam, żebym miał skrzydła to zaraz do ciebie, kochana żono, frunął bym"  

Nieporozumienia  ,  plotki     , szkalowanie      to  wprawdzie    nieuniknione  relacje       międzyludzkie    jednak   długa rozłąka  potęgowała  ładunek  emocjonalny u   autorów   listów.  Typowe  nieporozumienia   rodzinne    dotyczyły   najczęściej    rozdzielonych  małżonków,   pretensji   o  nie  odpisywanie  i  zaniedbywanie  w  pamięci,  o   wyróżnianie   jednych  a    zapominaniu   o  innych,  donoszenia  plotek  od   osób   trzecich.   Kłótnie, sensu stricto,  zachodziły  tylko  między członkami  rodzin  pozostałych  w  kraju  -  kiedy to  zwaśnione  strony  oskarżały się  wzajemnie.   Karta  przetargowa   była  bieda ;  a  sposób licytacji   kto  jest  w  większej  potrzebie  ilustrował    czarną  rzeczywistość, której  celem  nadrzędnym  było  ludzkie  przetrwanie .

Stąd  częste  buntowanie    przeciwko   krewnym, donoszenie    o ich niegodziwościach ,   o   ich  rzekomym    bogactwie  itp. 

Pozostałe  na ojcowiźnie  żony   z  teściami   to kolejny grunt sprzyjający   konfliktom.       

Ale  i od  strony   amerykańskiej   trafiali się  "życzliwi"     krewni    czy   sąsiedzi  donoszący   o   gorszących praktykach   męża  czy ojca.   Tego  typu wieści  i donosy     burzyły  krew  z    żyłach  najbliższych , wnosiły   zamęt    i szkodliwą   dramaturgię    w  relacjach   rodzinnych  .       

"... dowiaduje się co to się stało ze ty mężowi nie  odpisujesz. On ci posyłał pieniądze  a ty mu jeszcze nie odpisałaś, a on się gniewa i mówi, że jak mu nie odpiszesz to on nie chce o tobie  wiedzieć  ..."   

 "Żono chyba ze się rozpuściła to nie chce cię tu widzieć ani w kraju ani nie chce cię znać bo to co inni piszą do tych co są  w Ameryce o ich żonach to aż włosy powstają na głowie ..." 

"  Kochana żono, bardzo mi żałosno, ze mnie opuściła, ze sakrament Małżeństwa przełamała. Bardzo mnie jest żałosno, ze przez  twoich rodziców zostaliśmy rozłączeni i rozumniejsi ludzie się z nas wyśmiewają  .." 

"   a ty drogi bracie  to nie wierz słowom szwagierki, bo ona gotowa skamleć jak pies, byś jej tylko współczuł i więcej dolarów  przesłał, a ludzie tu widzą jaka ona wystrojona .... , a na roli to niechętna robić, cale to pole za Antczakami ugorem  stoi, tak się gospodaruje za twoje dobrodziejstwo .."    

"Piszesz mi tu o gorzałce, że noszę po dziesięć butelek  w kieszeni i harmonijkę pod pacha. To ci niezawodnie doniósł ten   Gowlaszczak. Prawda, ze gorzałkę pije, i harmonijkę tez  mam... gorzałkę to kupie za 25 centów ale tylko w sobotę, bo w inny dzień to nie mam czasu, bo muszę robić. A jakbym tak zapijał to bym robotę stracił." 

" A teraz donoszę wam o Wiktorze, bo jemu bardzo złe idzie w Ameryce dlatego ze nie jest zdatny ... ponieważ jest leniowi jak  pies" 

Religijność   była podstawa   wartości  Polaków .    Silna  wiara  emigrantów  w  moc  Boga   dodawała  otuchy i pokrzepiała   rozdarte  serca.   Dowodem tego  są   nieustanne   odnoszenia  się   w listach  do   łaski  bożej .

Emigranci    z  radością     informowali       o   kościołach   katolickich  ,    uroczystościach      religijnych ,   o kontaktach   z  polskimi  księżmi . Ich obawy  przed  utrata     bliskości  z  Kościołem  były  niepotrzebne.  W  Ameryce  mieli nawet  większa  swobodę   wyznania   niż   w swojej  katolickiej    ojczyźnie .    

 "  Teraz kochana córko z Bogiem zaczynaj ta drogę, przygotuj się do spowiedzi, bo to jest droga okropna, parę tysięcy mil   woda trzeba jechać .. i nie lękaj się niczego tylko zawsze  w  sercu Pana Boga miej, a Pan Bóg cię szczęśliwie doprowadzi " 

"W Kościele polskie pieśni śpiewamy, nie boimy się nikogo, nikt nam nie zabroni.." 

 Zdarzały się  w listach   wierszyki,   przysłowia . Tak  o to skwitował   narzeczony      swoje    rozczarowanie  rozstaniem     z    dziewczyna  :   "  i  tak zrobiłem  jak  mówi  stare  przysłowie :    ze leciały  gęsi  , leciały łabędzie  - jak  jeden kocha  to drugi  odejdzie  "

 Zdania  końcowe   zawierały   pozdrowienia   dla     rodziny   i   przyjaciół,  z  wyszczególnieniem  wszystkich imion.    Ta  cześć   bywała   niekiedy  najdłuższym  fragmentem  całości    listu .    Widać  jak  bardzo ważne  było  wymienienie  każdego  z  osobna .  Gdyby  kogoś  pominięto   to   mogłyby  to  wywołać   negatywne  spekulacje .

Pisząc  ten  artykuł   przyświecał   mi  przede  wszystkim   jeden   cel:   aby   opublikować kompletna    listę   adresatów   i   nadawców,  i  chociaż     minęło   122  lata   od  czasu    ich    nadania  ,  to  żywię    nadzieje  , by  choć jeden  list  trafił   do potomków  emigrantów   .  

Ostatecznie   zdecydowałam  się  pominąć   adresy amerykańskie  oraz   dane   dotyczące   listów   z   Brazylii    i  listów  obcojęzycznych  (jidysz , niemieckie) .    Ale jeśli  odzew  czytelników    okaże  się    żywy  -  to    wraz   z   wydawcą     uzgodnimy    termin     publikacji   adresów  amerykańskich    emigrantów .  

Iwona Dakiniewicz