DWORY W SZAFARNI

 

Opracowanie jest przedrukiem tekstu prasowego Tam, gdzie Szopen spędzał wakacje. Pamiątki z Szafarni, autorstwa Jadwigi Krawczyńskiej. Artykuł został opublikowany w 1934 r. w „Expressie Porannym”.

Pierwotne przypisy [z dużymi literami] uzupełniono przypisami redakcyjnymi, które oznaczono cyframi. Ponadto przedruk wzbogacono o kilka starszych zdjęć z historii Szafarni oraz fragment mapy z lat 20. XIX w.

 

Dariusz Szpejenkowski

 

 

Na rozdrożu, przy szosie warszawsko – gdańskiej [obecna droga wojewódzka Nr 534, Grudziądz – Golub-Dobrzyń - Rypin], o jakieś 20 km na północ od Rypina, a o 7 kilometrów od Golubia, granicy województwa warszawskiego z pomorskim, wśród malowniczych parków i lasków, między rozległymi ornymi polami, stoi porządna tablica z napisem: „Szafarnia, gmina Płonne, powiat Rypin – 1 i pół km”.

Tablicy tej oczywiście nie było przed 110 laty, gdy przyjeżdżał do Szafarni z Warszawy na wakacje 14-letni uczeń Liceum Warszawskiego, Fryderyk Szopen. Przyjeżdżał, jak wiadomo, dwa razy, w lecie 1824 i 1825 r. wraz ze swym kolegą Dominikiem Dziewanowskim¹, którego rodzice, Julianowstwo Dziewanowscy, byli właścicielami dóbr szafarskich^A.

Trzeba wolno jechać te półtora kilometra drogą gminną: do połowy grząski piach, do połowy jeszcze bardziej grząskie błoto – aż się dojedzie. Za grupą starych drzew odsłania się biały pałacyk – Szafarnia.

Fot.1 Szafarnia, 1925 rok, droga gminna prowadząca do centrum wsi. W tle widoczny dworek Karwata. Źródło foto: gallica.bnf.fr / BnF.

 

Dom dość okazały, znać, że zbudowany wygodnie, obszerny, zrobiony z pańska. Styl? Coś niewiadomego; coś z tych dziwnych amalgmatów XIX-tego wieku. Z innej strony wieżyczka kwadratowa, z drugiej tras na I-szym piętrze, niemal współczesny.

Dom, zwrócony frontem na południowy-wschód, mieści od 4 lat nowoczesną szkołę zawodową, żeńską szkołę mleczarstwa i serowarstwa, zorganizowaną tutaj, w środku znacznie rozwiniętego mleczarstwa². Pałacyk ten nie istniał jeszcze za czasów Szopena.

Fot.2 Szafarnia, 1920 rok, widok uczniów i nauczycieli na tle dworku – ówczesnego budynku szkolnego Państwowej Preparandy Nauczycielskiej.
Źródło: zbiory własne.

 

Gdzież więc był dwór, z którego pewien leciały poddźwięki fortepianu, tak wspaniałe i tak serdeczne swoimi … że pod oknami wystawali chłopi i Żydzi, przychodzący do dworu i kręcąc głowami w podziwie, zapraszali młodziutkiego „muzykanta” na wesele, by im równie pięknie i skocznie zagrał. Jakież wspomnienia pozostały w parku, w którym rozlegał się kiedyś wesoły głos figlarnego redaktora „Kurjera Szafarskiego”?

Park, ściśle mówiąc, mały fragment parku, uroczy zresztą, z pochylonymi nad stawem akacjami, …, kasztanami – z tymi i świerkami w alei wjazdowej, jest swojski i romantyczny. Drzewa widać, że rosły, jak same … swobodnie. Niektóre wyglądają na przeszło stuletnie.

Fot.3 Szafarnia, 1925 rok, widok nieistniejącego obecnie drugiego stawu i zabudowań folwarcznych.
Źródło foto: gallica.bnf.fr / BnF.

 

Wydaje się, jakby przez zaciszną Szafarnię przewaliły się w ciągu zaledwie jednego wieku fale wydarzeń, jak rzeka zmywających to, co było przedtem. Wprawdzie obecni, nowi mieszkańcy „słyszeli”, że pod tą starą, pochyloną akacją na brzegiem stawu trawił samotne chwile rozmyślań genialny młodzieńczyk, któremu w głowie śpiewały mazurki i oberki, zasłyszane na okrężnem [obecnie dożynki], piosenki wiejskie i melodie taneczne z karczmy, ... tu wsłuchiwał się w śpiewy ptasząt…

„Słyszeli” również, że gdzieś na ścieżce nad stawem ma być wymurowana ławka kamienna, na której siadywał Szopen … Tych stawów miało być zresztą dwa – po każdej stronie dworu. I jeszcze mówią, że przy budowie nowej mleczarni i serowni przed 4 laty, natrafiono na sporo starego gruzu, pochodzącego jakoby ze zniszczonego, dawnego dworu. Gruz usunięto, ale piwnic żadnych nie odnaleziono.

Fot.4 Szafarnia, ca 1929, widok nowoczesnego budynku mleczarni - miejsca praktyk uczennic
Żeńskiej Szkoły Mleczarsko – Serowarskiej. Środkowo część mleczarni przeznaczona była na odbiór mleka oraz na halę maszyn.
Po prawej stronie znajdowała się zmywalnia oraz laboratorium, w głębi zaś masłownia.
Po lewej stronie: kancelaria, pakownia, a w głębi serownia.
Źródło foto: Fr. Hajkowski, Spółdzielczość mleczarska w powiecie rypińskim, Warszawa 1929.

 

Nic więc pewnego, prócz tego, że Szafarnia miała bardzo zmienne koleje, że przeszła przez wielu różnych właścicieli. Ta zmienność jej losów niewątpliwie była związana i ze zmiennością dziejów tutejszego ziemiaństwa i przede wszystkim może z jej położeniem, do niedawna – nadgranicznym. Zaledwie o 7 kilometrów stąd przechodziła bowiem granica prusko-rosyjska i pobliski gród pomorski Golub, leżał już „za granicą” (zwiedzał go zresztą z towarzystwem szafarskim młodziutki Szopen).

To niespokojne położenie było niewątpliwie przyczyną częstych zmian właścicieli … o czym zresztą na miejscu nic dokładnego dowiedzieć się nie można. Najbliżsi sąsiedzi Szafarni, która zmalała dziś do 3-morgowego ośrodka, zakupionego przed kilku laty przez rząd polski i oddanego potem na urządzenie wzorowej szkoły – to także nowi panowie posesjonaci. To przeważnie koloniści, siedzący na kilkumorgowych gospodarstwach, nieraz dopiero przybyli tu po wojnie. Ci nic nie wiedzą o przeszłości, która przesłoniła setki lat ciężkich i burzliwych.

W okolicznych dworach ziemiańskich wiedzą co najwyżej, że o pobycie Szopena w Szafarni pisał pan Hoesick. Tu się nikt tym nie interesował. Wszelkie poszukiwania jakieś tradycji, pamiątki, wspomnień – zawodzą^B. Jedyne światełko zaistniało w Bocheńcu. O dwa kilometry od Szafarni leży folwark Bocheniec, do niedawna należący jeszcze do dóbr szafarskich. Obecny właściciel, pan Bolesław Płoski³, opowiedział mi smętną kronikę Szafarni. Jako jeden z sąsiadów, był częściowo jej bliskim świadkiem. Dla ścisłości rozmowę tę przytoczę w jej najważniejszych punktach.

• Od Dziewanowskich – mówił p. Płoski – u których bywał na wakacjach Szopen, Szafarnia drogą sprzedaży przeszła do Cysowskich [Cissowskich] jednej z najbogatszych rodzin w lipnowskiem. Odziedziczył ją potem przez małżeństwo Karwat i on to zbudował nowy dom⁴.

• 
  

Fot.5 Szafarnia, 1925 rok, dworek wzniesiony, najprawdopodobniej w okresie 1866-1869.
W latach 1928-1939 pełnił funkcję szkoły i internatu Żeńskiej Szkoły Mleczarsko - Serowarskiej.
Na pierwszym piętrze znajdowały się sypialnie uczennic i mieszkania części personelu,
na parterze pracownie: bakteriologiczna, chemiczna oraz sala wykładowa, sala jadalna, świetlica i kancelaria.
Pomieszczenia piwniczne przeznaczono na kuchnię i pralnię. Źródło foto: gallica.bnf.fr / BnF.

- Kiedy to było?

• Przed jakimi 60-ciu laty, tak około 1870-72 roku. Byłem wtedy małym chłopakiem i często jeździliśmy z bratem do Szafarni. Syn Karwata, Lucjan⁵, był od nas o parę lat starszy i bardzo nam tym imponował …

  - A czy szanowny pan nie pamięta, co się stało z dawnym dworem? Jak wyglądał?

• Doskonale pamiętam. To był prawdziwy dwór, parterowy, „drewniany”, pod gontem. Miał duże okna z drobnymi szybkami. Takich dworów już nie ma w okolicy. I pan Płoski na moment zamyśla się, po czym ciągnie dalej:

• Otóż Lucjan Karwat sprzedał Szafarnię Niemcowi, Feigemu [Paweł Fajge]. Od Feigego kupili ją Żydzi i rozparcelowali. Potem był jeszcze właścicielem Szafarni p. Rutkowski, wreszcie pan Noskowski, który ją znowu parcelował i od którego nabył ten ośrodek rząd⁶

  - A stary dwór?

• Stał jeszcze jakiś czas po zbudowaniu nowego domu, aż rozwalił go Feige. Niemiec … Dawny dwór stał jakby za dzisiejszym domem, głębiej w ogród, na prawo od wjazdu, prostopadle do nowej oficyny.

  - To zgadzałoby się z wiadomościami o starym gruzie, który znaleziono przy budowie mleczarni! I wystawa południowo-wschodnia, jaką ma także front obecnego pałacu i mleczarni, odpowiadałaby zwyczajom budownictwa wiejskiego!

• Tak, to prawda. Dwór stał mniej więcej tam.

  I pan Płoski wraca jeszcze do wspomnień swego dzieciństwa:

• Wiem, że były we dworku ładne meble, antyki. Zostały jeszcze po Dziewanowskich. Kupił je także Feige od Karwata i potem gdzieś znikły...

  - A fortepian? Fortepian, na którym grywał młodziutki Szopen?

• Często tam bywałem, jako dziecko, w tym dworku – ale przecież wiele szczegółów nie interesuje wcale dzieci. Nic o fortepianie nie wiem. Przypominam sobie, że park wydawał mi się o wiele większy, że był również drugi staw.

• 
  

Fot.6 Fragment Topograficznej Karty Królestwa Polskiego, wydanej drukiem w 1843 r. w Petersburgu,
chociaż karta tytułowa informuje o zakończeniu prac w 1839 r. Prace nad pomiarami terenowymi prezentowanej sekcji
[kol. 2 sek. 1] przeprowadzono w latach 1818-1822. Oznaczono dwór Dziewanowskich w Szafarni, którego rozplanowanie
przypomina dużą literę „C”. Budynek był zwrócony do nieistniejącej obecnie drogi Bocheniec-Szafarnia-Płonko.
Pomiędzy budynkiem a wspomnianą drogą znajdował się staw.

Miejscowości występujące w tekście opracowania podkreślono kolorem czerwonym. Źródło:https://bg.uwb.edu.pl/TKKP/

 

W opowiadaniu swoim p. Płoski przytacza szereg charakterystycznych informacji o warunkach bytowania ziemiaństwa tej okolicy, gdy po konfiskatach popowstaniowych przyszło uwłaszczenie chłopów z woli carskiej, gdy później chaotyczna parcelacja i napływ wrogich elementów powiększały ciężką sytuację dawnych wielkich właścicieli ziemskich. Polityczny ucisk i ekonomiczne trudności były chlebem dnia powszedniego... Obcy ludzie, przechodnie, zniszczenie...

W tych warunkach nikt nie zatroszczył się też o to, co stało się z fortepianem, na którym w szafarskim dworze grywał Szopenek^C. Nawet krajobraz jest dziś inny.

Jak opowiadał mi p. Płoski, od dworu w Szafarni do szosy ciągnął się kiedyś las. Już go nie ma. Dziś na z lekka falistym gruncie leżą piaszczyste i podmokłe role. Tu i ówdzie małe, dość malownicze wąwozy. Z dołu patrzą ciemnymi oczami maleńkie stawki i bajorka, pozostałości po stosunkowo niedawno wyciętych lasach. Gdzieniegdzie kępy dębiny, rozwiane bukiety brzóz. Krajobraz, mimo monotonii – romantyczny, nie ma rady – nastrojowy. Tylko ten urok ziemi, ten czar tęskny i rześki zarazem, ta moc żywiołu, jak wiąże tu człowieka z przyrodą, może te pieśni wiejskie i śpiewy ptaków polnych – to jedyne wieczne głosy, które mówić tu będą zawsze o Szopenie. Jak on w swym natchnieniu młodzieńczym – zaczerpnąwszy stąd tchu – w nieprzemijające tony połączył smętki i moce tej krainy...

Dla nas, którzy, jak zwykli śmiertelnicy, szukamy śladu dotykalnego rzeczy drogich i bliskich, piękne drzewa w Szafarni szumią melodią wspomnień o Nim, chociaż zniszczeniu uległy pamiątki jego przelotnego, a tak radosnego tutaj pobytu.