Leon Karol Lissowski

Leon Karol Lissowski urodził się w dniu 25 marca 1869 roku w Szołajdach (wówczas parafii Dzierzbice). Jego rodzicami byli Karol Józef i Michalina z Kłokockich[i]. Ojciec Lissowskiego był oficerem wojsk polskich i dziedzicem takich miejscowości, jak: Szołajdy, Ostałów i Kujawki[ii]. Pierwsze nauki Lissowski pobierał w latach 1880 – 1886 w Szkole Realnej we Włocławku[iii].

W latach 1887 – 1890 studiował w Wyższej Szkole Rolniczej w Dublanach koło Lwowa, tak jak i jego starszy brat Marceli[iv].

Fotografia L. Lissowskiego z 1890 r. wyk. w Zakładzie Fot. Edwarda Trzemeskiego we Lwowie

Po ukończeniu studiów wędrując po radomskich wsiach zbierał i spisywał ludowe pieśni, zwyczaje i obrzędy[v].  Zebrane i spisane przez siebie obrzędy i zwyczaje publikował na łamach miesięcznika geograficzno - etnograficznego „Wisła” w latach 1892 i 1894[vi]. „Obrzędy weselne w Szołajdach” jego autorstwa cieszyły się szczególną popularnością, dlatego też w 1898 roku były dostępne w sprzedaży jako wydawnictwo samoistne, z którego dochód autor przeznaczył na zbiory etnograficzne tworzącego się muzeum w Warszawie, do którego sam przekazał kilka cennych eksponatów  ze swoich zbiorów[vii].

Ogłoszenie z tygodnika „Głos” nr 23 z 1898 r., str. 28.

Znawcy i badacze folkloru oraz etnografowie w swoich opracowaniach do dziś bazują na ww. publikacjach Lissowskiego, którego określono mianem dobrego zbieracza materiałów ludowych[viii]. Pokłosiem etnograficznych wędrówek Lissowskiego po kraju był też rękopis pt. „Słowniczek gwary od Krośniewic i z Radomskiego”[ix]. Ponadto, Lissowski dostarczył wielu materiałów Janowi Karłowiczowi do prac nad „Słownikiem gwar polskich”[x]. Po powrocie z krajoznawczych i ludoznawczych wędrówek osiadł w rodzinnym majątku Szołajdy, gdzie gospodarzył po śmierci swojego ojca[xi]. Już wtedy dał się poznać jako społecznik, zabiegając o utworzenie spółki komandytowej, która mogłaby dostarczać bezpośrednio rolnikom żelaza i innych niezbędnych narzędzi rolniczych, aby uniknąć transakcji z handlarzami żydowskimi[xii]. Zaczął też publikować artykuły na tematy ekonomiczne[xiii], czego przykładem jest chociażby opublikowany w 1902 roku artykuł pt. „Potrzeba reformy kredytu rolnego” [xiv].

Fotografia L. Lissowskiego z 1896 r.
wyk. w Zakł. Fot. Jana Mieczkowskiego w Warszawie

Pod koniec XIX wieku wstąpił w związek małżeński z Heleną Otylią Chrzanowską i osiadł w kutnowskim, gdzie w jego rodzinnym majątku w Szołajdach przyszło na świat czworo dzieci: Barbara Michalina, Maria, Anna Stefania i Karol. Córka Barbara Michalina zmarła w Szołajdach w wieku siedmiu miesięcy[xv]. Druga z córek Anna Stefania zmarła w wieku siedmiu lat już w Kijaszkowie[xvi]. W 1901 roku Lissowski wstąpił do Towarzystwa Oświaty Narodowej regionu kutnowskiego[xvii], gdzie współpracował m. in. z późniejszym znanym politykiem i senatorem Marianem Kiniorskim[xviii], z którym studiował w tym samym czasie w Dublanach[xix]. Marian Kiniorski był wieloletnim przyjacielem Lissowskiego, o czym świadczy wydana w 1928 roku przez Kiniorskiego publikacja pt. „O świadectwo prawdzie: list do przyjaciela”, w której przytacza ich wspólne przeżycia[xx].

Majątek Kijaszkowo Lissowski kupił w 1903 roku[xxi] od barona Edgara von Mandelsloh za kwotę 110 000 rubli[xxii]. Jego powierzchnia wynosiła 584 ha, natomiast wielkość majątku Steklinek, dokupionego w dniu 15 października 1910 roku od hrabiny Bronisławy Bnińskiej z Piwnickich wynosiła 672 ha[xxiii]. Lissowski był współfundatorem wyposażenia wnętrza neogotyckiego kościoła w Mazowszu[xxiv].

Kościół pw. św. Marcina w Mazowszu, fot. D. Kostecka

Możliwe, że to właśnie na jego prośbę ziemianin z Głodowa, Karol Pląskowski, w swojej mechanicznej fabryce wykonał metalowe krzyże na wieżę kościoła w Mazowszu[xxv].

W Kijaszkowie Lissowskim urodziło się jeszcze dwoje dzieci: córka Helena w 1904 roku[xxvi] i syn Bolesław w 1906 roku[xxvii].

Nadruk na papeterii pochodzącej z majątku Kijaszkowo
z okresu kiedy jego właścicielami byli Lissowscy

Leon Lissowski jako gorliwy patriota w 1905 roku walczył czynnie o język polski. Wraz z ks. Władysławem Maronem i innymi cierpiał prześladowania od zaborców, a za nieuiszczenie nałożonej mu przez zaborcę kary pieniężnej, jego majątek został zajęty i niszczony przez oddział kozacki[xxviii].

W 1907 roku wybrano go do władz Centralnego Towarzystwa Rolniczego (CTR), gdzie pełnił funkcję zastępcy sekretarzy CTR Antoniego Wieniawskiego i Stanisława Czekanowskiego. Był też Członkiem Komitetu CTR[xxix]. Organizował koła młodzieży wiejskiej, tworzone przy kółkach rolniczych[xxx]. W dniu 27 stycznia 1908 roku Leona Lissowskiego wybrano na prezesa Wydziału Kółek Rolniczych (WKR) działających  przy Towarzystwie Rolniczym[xxxi]. Jako prezes WKR organizował spółki rolnicze oraz wygłaszał referaty na temat zapobiegania przechodzeniu ziem polskich w obce ręce. Podczas przygotowań do Wystawy Rolniczo - Przemysłowej Ziemi Dobrzyńskiej w Lipnie, włączył się do prac Komitetu Wystawy[xxxii], a w czasie ostatnich dwóch dni jej trwania przyjmował i oprowadzał wycieczki kółek rolniczych z całego kraju[xxxiii]. Sam też na wystawie był wystawcą okazów trzody chlewnej ze swego majątku[xxxiv]. Dzięki jego staraniom w 1909 roku powstała Spółka Kujawsko - Dobrzyńska, w której skład weszło wielu okolicznych ziemian[xxxv].

Żona Leona Lissowskiego - Helena od 1909 roku należała do Dobrzyńskiego Koła Ziemianek, w którym działała razem z ziemiankami powiatu lipnowskiego, jak np.: Maria Pląskowska, Zofia Gniazdowska, Janina Gockowska, Maria Gościcka, Czesława Karnkowska, Elżbieta Różycka, Jadwiga Nałęcz i wiele innych[xxxvi]. Podczas I wojny światowej oraz wojny polsko - bolszewickiej współpracowała z Kołem Polek oraz Pogotowiem Wojennym Ziemi Kujawskiej, które zaopatrywały żołnierzy m. in. w wiktuały. W działaniach tych wspierały ją Emilia Rutkowska ze Szpetala Górnego oraz Bogusława Niedźwiecka z Wierznicy. Razem ze starszą córką Marią, zwaną Lilą, podtrzymywały duchowo i moralnie ochotników 4 szwadronu 4 pułku Ułanów Zaniemeńskich, do którego należeli Leon i Karol Lissowscy. Kiedy 4 szwadron stacjonował w okolicach stolicy, zamieszkała w Warszawie przy ul. Bagateli 15, gdzie w swoim mieszkaniu prowadziła punkt spotkań i wsparcia dla ochotników. Za zasługi włożone przy formowaniu szwadronu „Dzieci Kujawskich” została wyróżniona odznaką oficerską 4 pułku Ułanów[xxxvii].

Helena Lissowska

Lissowski wraz z instruktorem Aleksandrem Tańskim i Tomaszem Gabryś podejmował też próby zakładania pierwszych spółdzielni mleczarskich na terenie powiatu rypińskiego[xxxviii]. W 1910 roku wszedł w skład konsorcjum planowanej budowy kolejki wąskotorowej Lubicz - Rypin - Lipno, wykładając na ten cel, wraz z innymi ziemianami powiatu lipnowskiego, własne fundusze[xxxix]. W 1910 roku rozpoczęła działalność parcelacyjna  „Spółka Ziemiańska Kujawsko – Dobrzyńska”, w której Leon Lissowski był jednym z członków [xl]. W latach 1912 - 1913 zgłosił projekt założenia niższej szkoły rolniczej oraz  utworzenia Sekcji Producentów Cykorii, która miała działać przy Towarzystwie Rolniczym[xli]. Był również inicjatorem tworzenia kół młodzieży wiejskiej, które miałyby na celu przygotowywać młodzież do życia społecznego i obywatelskiego[xlii]. Zaangażował nawet instruktora Jaruzelskiego do organizacji kół młodzieżowych, przy których zakładano też kółka teatralne, chóry, orkiestry i biblioteki[xliii]. Jako działacz Towarzystwa Rolniczego Ziemi Dobrzyńskiej w 1912 roku zabiegał o połączenie telefoniczne folwarków Ziemi Dobrzyńskiej z Centralną Stacją w Lipnie i z Włocławkiem, deklarując na ten cel pomoc pieniężną w kwocie 400 rubli[xliv]. Lissowski przyczynił się do założenia na terenie powiatu lipnowskiego Polskiej Organizacji Wojskowej[xlv], której działalność wspierał finansowo[xlvi]. Jako członek rzeczywisty Towarzystwa Szkoły Maurycego hr. Zamoyskiego wspierał finansowo szkołę średnią męską z polskim językiem wykładowym[xlvii]Po wybuchu I wojny światowej już we wrześniu 1914 roku na terenie kraju zaczęły powstawać gminne oraz powiatowe komitety obywatelskie. Leon Lissowski wszedł w skład Lipnowskiego Powiatowego Komitetu Obywatelskiego, który swą siedzibę miał w majątku Hipolita Wąsowicza w Jasieniu[xlviii]. W 1915 roku w związku z odcięciem kontaktu z Obywatelskim Komitetem Gubernialnym w Płocku poprzez okupację niemiecką Lissowski, będąc w Warszawie, utworzył tam Podkomitet Gubernialny Płocki, dzięki działaniom którego  wyjednywał fundusze dla terenów okupowanych przez Niemców i Rosjan[xlix]. W tym samym Podkomitecie Gubernialnym Płockim działał też Tadeusz Sułowski z Leksyna, z którym kilka lat później razem walczył w szwadronie pułku ułanów[l]. Lissowski podczas I wojny światowej wiele czasu spędzał w stolicy, gdzie w siedzibie  Centralnego Towarzystwa Rolniczego przez godzinę dziennie przyjmował wszystkich, którym potrzebne było zorganizowanie doraźnej pomocy[li]. Czyniąc zabiegi o wypłatę odszkodowań za zniszczenia przez wojska rosyjskie udał się osobiście do dowództwa 5-go korpusu syberyjskiego (który brał udział w akcjach na Mazowszu) i uzyskał od niego sumę 469 500 rubli[lii]. Od 1918 roku był współwłaścicielem spółki pod nazwą „Gleba” Spółka Ziemiańska Producentów Cykorji, Rutkowski, Pruski, Lissowski i S-ka[liii].

Funkcję prezesa Wydziału Kółek Rolniczych Lissowski pełnił do 1918 roku, kiedy pomimo ukończonych 50 lat postanowił wstąpić jako ochotnik do formującego się we Włocławku 4-go szwadronu 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich. Ustępując z roli prezesa WKR ofiarował Wydziałowi kwotę 10 000 marek z przeznaczeniem na mającą powstać szkołę rolniczą oraz zainicjował składkę na „Fundusz Narodowy”[liv]. Na początku 1920 roku za zasługi położone dla rozwoju Okręgowego Towarzystwa Ziemi Dobrzyńskiej Rada OTZD przyznała Leonowi Lissowskiemu tytuł Członka Honorowego OTZD[lv].

Lissowski zaciągając się do szwadronu na ułana do zarządzania swoimi majątkami, Kijaszkowem i Steklinkiem, upoważnił Zygmunta Augusta Godlewskiego, który był właścicielem majątku Kłokock[lvi]. Do formującego się 4 szwadronu 4 pułku Ułanów, oprócz starych kawalerzystów, mogła wstępować młodzież wieśniacza i rolnicza, dlatego też wielkie było zdziwienie dowódcy szwadronu Michała Nowickiego, że jako ochotnik zgłosił się też 50 letni ziemianin, którym był Leon Lissowski. Początkowo dowódca zamierzał dać mu funkcję magazyniera, bądź zbrojarza, na co Lissowski zareagował takimi słowami: Nie na tom rzucił ziemię i obowiązki społeczne, by służyć w taborach. Pragnę służyć Ojczyźnie z szablą w ręku i tem dać przykład innym !. Swoją postawą zachęcił rzeczywiście innych synów Ziemi Dobrzyńskiej, którzy za jego przykładem wstąpili w szeregi 4 szwadronu 4 pułku Ułanów[lvii]. Oprócz tego, że zwerbował wielu ochotników, to był też fundatorem wyposażenia 4 szwadronu w 4 pułku Ułanów[lviii]. 

Leon Lissowski jako ułan 4 szw. 4 pułku Ułanów Zaniemeńskich

Lissowski w swoim szwadronie cieszył się wielką sympatią nie tylko przełożonych, ale i równych mu rangą kolegów. Będąc jednym z najstarszych szeregowców swego szwadronu, jak i pełnemu życzliwości usposobieniu, nazywano go w pułku „Dziadkiem”[lix]. Już w lutym 1919 roku awansował z szeregowego ułana na kaprala, a w sierpniu tegoż roku na wachmistrza[lx]. Lissowski podczas trzyletniej służby wsławił się wieloma czynami w walkach. Za akcję na dworcu kolejowym w Wilnie z dnia 19 kwietnia 1919 roku, podczas której zatrzymał pociąg z bolszewikami i atak na magazyn biorąc 50 jeńców oraz za obronę folwarku Kaplicze, otrzymał srebrny krzyż Orderu „Virtuti Militari” V klasy oraz „Krzyż Walecznych”. Po zakończeniu służby w styczniu 1921 roku Lissowski otrzymał awans na podporucznika rezerwy[lxi]. Za przykładem Leona Lissowskiego do 4 pułku Ułanów od sierpnia 1920 roku wstąpił jego syn Karol, który pomimo kalectwa odniesionego we wcześniejszych działaniach wojennych dzielnie się spisując za odwagę otrzymał „Krzyż Walecznych”[lxii] .

Karol i Leon Lissowscy (ojciec i syn)

Leon Lissowski powróciwszy po trzech latach bojowych trudów do domu udał się niebawem na Śląsk na kurację dla podratowania zdrowia. Natrafiwszy tam jednak na powstanie śląskie nie potrafił być bezczynny, co wyraził w liście do przyjaciela Kiniorskiego tymi słowami: „Gdym się znalazł tutaj, gdzie krew polska się leje, nie mogłem być widzem i wstępuję do formującego się pułku ułanów”[lxiii]. Za udział w Powstaniach Śląskich otrzymał „Krzyż Śląski”.

Ułani 4 szwadronu 4 pułku Ułanów Zaniemeńskich byli tak bardzo ze sobą zżyci, że w 5 rocznicę swego powstania, tj. w 1923 roku z inicjatywy Leona Lissowskiego zorganizowali I zjazd byłych ochotników szwadronu, nazywanych „Dziećmi Kujawskimi”. Podczas tego zjazdu zdecydowano o spisaniu i wydaniu księgi pamiątkowej, w której postanowiono utrwalić wojenne wydarzenia, historię szwadronu, a nawet wiersze i utwory muzyczne ułanów[lxiv]. Pokłosiem I zjazdu był zorganizowany w dniu 24 I 1929 roku we Włocławku II zjazd byłych ochotników 4 szwadronu 4 pułku Ułanów Zaniemeńskich oraz publikacja pod redakcją ich dowódcy Michała Nowickiego pt. Księga pamiątkowa 4 szwadronu 4 pułku Ułanów Zaniemeńskich Dzieci Kujawskich, w której ukazały się m.in. wspomnienia Leona Lissowskiego oraz skomponowana przez niego muzyka do słów Wiktora Chludzińskiego „Nie masz pana nad ułana”[lxv]. Byli ochotnicy - ułani 4 szwadronu po zakończeniu walk nie spotykali się tylko i wyłącznie podczas zjazdów. Tradycją było wspólne spędzanie przez nich nocy sylwestrowej w kasynie, gdzie o północy dowódca wznosił toast ze srebrnego pucharu (ufundowanego przez Lissowskiego) na cześć prezydenta Rzeczypospolitej i 4 pułku[lxvi].

Lissowscy (ojciec i syn) opuszczając swój majątek w latach 1918 - 1921 z powodu walk o II Rzeczpospolitą przyczynili się do jego zadłużenia, co później z biegiem lat doprowadziło do jego licytacji[lxvii]. Pomimo trudności finansowych po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wielu ziemian decydowało się na odbudowę swych dworów w tzw. „stylu narodowym”, chcąc powrócić do źródeł własnej tradycji. Do tej grupy ziemian należał też Lissowski, który w 1924 roku dokonał przebudowy swojego dworu w Kijaszkowie. Polski historyk sztuki Tadeusz Chrzanowski, inwentaryzujący ten budynek w latach powojennych opisywał go następująco: Dom był biały, miał mansardowy dach i obowiązkowy kolumienkowy ganek, a ponadto stylowo czyste znamiona miały nawet drobne detale: stolarka, profile faset, proste, w zaprawie formowane podziały ramowe. A jednocześnie było w tym wszystkim coś z pastiszu. No i ten tympanon nad kolumienkami: stiukowy herb był osadzony wśród panopliów, ale panoplia były najwyraźniej legionowe, a jeszcze i data tam widniała: 1924”[lxviii].

Dwór Lissowskich w Steklinku – fot. z września 2018 wyk. D. Kostecka

Po powrocie z wojska Lissowski został prezesem Zarządu Okręgowego Towarzystwa Rolniczego[lxix]. Lissowski był poważany nie tylko w kręgach ziemiańskich, ale również w innych kręgach społecznych. Kiedy w 1924 roku powstało Koło Oficerów Rezerwy w Lipnie, Lissowskiego powołano na prezesa tej organizacji[lxx]. W 1926 roku został członkiem Rady Nadzorczej powstałego Banku Spółdzielczego Ziemi Dobrzyńskiej w Lipnie[lxxi]. W 1930 roku wszedł w skład Rady Nadzorczej Rolniczej Spółdzielni Rybackiej w Lipnie, która miała na celu zarybianie terenów wodnych powiatu lipnowskiego, ochronę gospodarstw rybnych oraz zwiększenie zbytu ryb[lxxii]. Oprócz działalności społecznej, gospodarczej i rolniczej Lissowski miał też zainteresowania kulturalne. W swoim neoklasycystycznym dworku gościł i przyjmował bardziej i mniej znane postacie polskiej kultury i polityki. W 1924 roku w kijaszkowskim dworku gościł generała Józefa Hallera, z którym łączyły go wspólne wojenno - patriotyczne doświadczenia[lxxiii]. Ponadto, w rezydencji Lissowskiego kilkakrotnie bywał znany malarz Konrad Krzyżanowski, który wykonał portrety olejne Lili i Heleny (matki) oraz kilka lat później dwukrotnie namalował wizerunki samego gospodarza Leona Lissowskiego, pozującego w mundurze podporucznika[lxxiv]. Należy przypuszczać, że Lissowski będąc przyjacielem Pauliny Kleszczyńskiej, właścicielki majątku Chełmica, bywał w prowadzonym przez nią salonie literacko - towarzyskim, w którym gościła takie znane postacie, jak: Wacław Sieroszewski, Juliusz Kaden - Bandrowski, Artur Rubinstein, Jan Lechoń i inni[lxxv]. Bardzo prawdopodobne jest, że literaci i artyści goszczący u Kleszczyńskiej odwiedzali również majątek Lissowskiego. Podczas pobytu prezydenta RP Ignacego Mościckiego w dniu 12 lipca 1928 roku Lissowski dokonał powitania go w Kikole, a później w majątku Artura Rutkowskiego w Szpetalu Górnym, gdzie wygłosił przemówienie[lxxvi].

Lissowski był nie tylko miłośnikiem folkloru i rodzimych tradycji. Jego pasją była też muzyka. W 1908 roku do utworu Adama Mickiewicza pt. „Sen” ułożył muzykę na głos z fortepianem[lxxvii]. W 1910 roku ukazała się jego kompozycja nut pt. „Mazurek No.1”. W 1912 roku skomponował też muzykę na fortepian do słów Janiny Tomkiewiczówny pt. „Na fujarce”. W 1919 roku do słów Jerzego Boczkowskiego pt. „Jesień” ułożył muzykę na fortepian. W 1919 roku do słów porucznika Witolda Chludzińskiego pt. „Nie masz pana nad ułana” skomponował muzykę na fortepian, którą wydano w 1923 roku w składzie Gebethnera i Wolffa. Autorzy swoją pieśń dedykowali Czwartemu pułkowi ułanów Zaniemeńskich. W 1920 roku do słów Zygmunta Różyckiego pt. „Czeremchowe białe puchy” ułożył partyturę na głos z fortepianem, co zaopatrzył dedykacją Córce swej Lili poświęcam.

      Strony tytułowe kompozycji muzycznych L. Lissowskiego,
znajdujące się w zasobach Biblioteki Narodowej w Warszawie

O jego artystycznej duszy mówi fakt, że nawet wygłaszając przemówienia czynił to w formie poetyckiej, jak to miało miejsce w 1929 roku podczas poświęcenia remizy strażackiej w Działyniu[lxxviii]. Leon Lissowski należał do wielu organizacji i stowarzyszeń. Należał do członków Towarzystwa Resursy Kupieckiej w Warszawie[lxxix]. W 1910 roku przystąpił na członka Towarzystwa Naukowego Toruńskiego[lxxx].

Znany był z ofiarności na cele charytatywne, czego przykładem jest chociażby wsparcie finansowe akcji Komitetu Gwiazdkowego PCK w Lipnie[lxxxi] czy darowizna finansowa na narodowodemokratyczne czasopismo „Gazeta Poranna”, dzięki czemu wzrosły jego nakłady wydawnicze[lxxxii]. Za działalność na rzecz rozwoju rolnictwa w regionie w 1928 roku Leona Lissowskiego oraz Kazimierza Różyckiego zgłoszono do odznaczeń zgodnie z okólnikiem Centralnego Towarzystwa Rolniczego[lxxxiii].

W drugiej połowie 1929 roku dokonano unifikacji Okręgowego Towarzystwa Rolniczego Lipnowskiego oraz Okręgowego Związku Kółek Rolniczych tworząc Okręgowe Towarzystwo Organizacji i Kółek Rolniczych w Lipnie, którego prezesem został Leon Lissowski[lxxxiv].

            Leon Karol Lissowski zmarł w dniu 12 sierpnia 1931 roku w Kijaszkowie[lxxxv]. Przyczyną jego zgonu był zawał serca[lxxxvi]. Ciało Leona Lissowskiego spoczęło na cmentarzu w Mazowszu, gdzie jakiś czas później jego syn Karol ufundował rodzinną kaplicę grobową, do której przeniósł ciało ojca[lxxxvii]. W kościele parafialnym w Mazowszu wmurowano zaś tablicę epitafijną Leona Lissowskiego.

Kaplica grobowa Lissowskich                   Tablica epitafijna Leona Lissowskiego
(fot. D. Kostecka)

W pogrzebie Lissowskiego uczestniczył sam Roman Dmowski[lxxxviii]. O tym jak bardzo był ceniony przez ziemian, działaczy społecznych i polityków świadczą spisane o nim pośmiertne wspomnienia drukowane na łamach lokalnej i ogólnopolskiej prasy.

Nekrolog opublikowany w „Gazecie Polskiej”
nr 221 z dnia 14 sierpnia 1931 r.

 Franciszek Wybult, znany płocki dziennikarz na łamach „Dziennika Płockiego” przybliżył sylwetkę i wzniosłe czyny Leona Lissowskiego[lxxxix]. Paulina Kleszczyńska, właścicielka dóbr Chełmica na łamach „Gazety Lipnowskiej” pisała o Lissowskim: To był jeden z najpiękniejszych synów Ojczyzny, jeden z tych, który wiele Ojczyźnie dał, a niczego od niej nie wymagał - jeden z tych, który na Ojczyźnie interesu nie zrobił, jeden z tych, który wszystkim pomagał, a od nikogo pomocy nie żądał[xc].  Z kolei Artur Rutkowski, właściciel Szpetala Górnego, a zarazem prezes O.T.O. i K.R. w Lipnie na pierwszej stronie „Naszej Jednodniówki” opisał „Trzy najszlachetniejsze powołania” śp. Leona Lissowskiego - rolnika - kawalerzysty i społecznika[xci]. Piękne wspomnienie o Lissowskim zamieszczono również w Tygodniku poświęconym twórczości polskiej „Myśl Narodowa”[xcii]. O prawej i wzorowej postawie Leona Lissowskiego pisano nie tylko po jego śmierci, bo jeszcze za jego życia określano go mianem „Najlepszego Syna Ojczyzny i Jej Najdzielniejszego Obrońcy”, a sam generał Stanisław Rawicz - Dziewulski nazwał go najbardziej ofiarnym z ułanów[xciii].

            Po śmierci Leona Lissowskiego zadłużony po nim majątek próbował ratować syn Karol. O młodszym z synów Bolesławie nie zachowały się żadne informacje, chociaż z nekrologu Leona Lissowskiego wynika, że w 1931 roku jeszcze żył. Starsza z córek, Maria zwana w rodzinie Lilą w 1921 roku wyszła za mąż za Tadeusza Sułowskiego, który trzy lata później zmarł[xciv]. Młodsza z córek Helena, zamężna Karczewska, zamieszkała w Krakowie[xcv]. Majątek Stelinek w drugiej połowie lat 30. XX wieku został zlicytowany przez Towarzystwo Kredytowe Ziemskie i przeszedł na własność Funduszu Obrotowego Reformy Rolnej[xcvi]. Podobny los spotkał w końcu lat 30. majątek Kijaszkowi.

            Starszy z synów Leona i Heleny Lissowskich, Karol Lissowski pierwsze nauki w latach 1913 – 1914 pobierał w Warszawie w szkole im. Emiliana Konopczyńskiego, gdzie należał do skautingu nie tolerowanego przez ówczesne władze. Jesienią 1916 roku rozpoczął edukację w Gimnazjum Jana Zamoyskiego w Warszawie. Od października 1916 roku wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej. Jednocześnie (od września 1916 do 1918 r.) należał też do Związku Polskiej Młodzieży Postępowo – Niepodległościowej, w którym podejmował działania wymierzone przeciwko okupantowi, takie jak: udział w manifestacjach, kolportaż bibuły, rozklejanie tajnych odezw. Z początkiem listopada 1918 roku jako uczeń włocławskiego gimnazjum brał udział w rozbrajaniu Niemców na terenie Włocławka. Na przełomie 1918/1919 r. jako ochotnik wstąpił do wojska, gdzie służył w pod Lwowem w pociągu pancernym „Smok”. Służbę tę przerwał wypadek jaki miał miejsce w dniu 28 maja 1919 roku pod Haliczem, podczas którego ukraiński granat urwał mu lewą nogę. W związku z rekonwalescencją na pewien czas zmuszony był zawiesić służbę wojskową na froncie. Podczas leczenia nie pozostał bezczynny, kontynuował naukę w szkole średniej dla byłych wojskowych. W sierpniu 1920 roku pomimo inwalidztwa ponownie wstąpił ochotniczo do wojska, tym razem w szeregi 4 pułku ułanów Zaniemeńskich, gdzie za zasługi został odznaczony Krzyżem Walecznych nr 1257. Po wojnie zdał maturę ukończył Uniwersytet w Poznaniu oraz Szkołę Nauk Politycznych w Paryżu. Od 1928 roku po powrocie z kilkuletniego pobytu za granicą rozpoczął pracę jako dziennikarz oraz jako sekretarz w Komendzie Głównej Związku Strzeleckiego. Będąc dziennikarzem współpracował z takimi pismami jak: „Głos Prawdy” i „Gazeta Polska”. Od 1933 roku prowadził odziedziczone gospodarstwo rolne w Kijaszkowie[xcvii]. Karol Lissowski z wykształcenia oprócz politogii był magistrem ekonomii. Nie założył rodziny. Po utracie rodowego majątku zamieszkiwał w Warszawie przy ul. Chocimskiej 35[xcviii]. W latach 30. XX był też zatrudniony jako sekretarz w Związku Strzeleckiego w Warszawie[xcix]. Podczas II wojny światowej również nie potrafił pozostać bezczynny. Jako inwalida nie wzbudzał podejrzeń u okupanta i z powodzeniem mógł przewozić meldunki na trasie Warszawa - Paryż[c]. W dniu 29 grudnia 1940 roku został aresztowany w Jaśle przez gestapo[ci]. W dniu 25 lutego 1941 roku z transportu z Krakowa trafił do obozu w Auschwitz. W obozie oznaczono go jako polskiego więźnia politycznego nadając mu numer 10779[cii].

Obozowe fotografie Karola Lissowskiego będące w zasobach Muzeum Auschwitz

Starszy z braci Leona Lissowskiego był właścicielem majątku Brzeźno koło Konina oraz majątku Smaszew, który w rękach jego rodziny był do 1940 roku, czyli czasu wysiedlenia jej przez Niemców[ciii]. Młodszy z braci Leona Lissowskiego Wacław Michał był właścicielem majątku Ostałów w powiecie kutnowskim[civ].

            Dawna siedziba Lissowskich - dworek w Kijaszkowie nie przetrwał do dnia dzisiejszego. W Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku można jednak podziwiać wspomniany wcześniej portret autorstwa Konrada Krzyżanowskiego zatytułowany „Portret wachmistrza”, który został zakupiony w dniu 24 kwietnia 2015 roku[cv].

„Portret wachmistrza” w zbiorach MZKiD we Włocławku

            Uczniowie Szkoły Podstawowej im. K.K. Baczyńskiego w Czernikowie dzięki swym nauczycielom podtrzymują pamięć o wielce zasłużonym i nieprzeciętnym ziemianinie ich regionu - Leonie Lissowskim, o czym świadczą liczne albumy i prace prezentujące jego sylwetkę i dwory w Steklinku oraz Kijaszkowie.