Parafia Żałe

w latach 1906-1913

 

         Opracowano na podstawie książki ks.Walentego Załuskiego(1859-1927); Szkic monograficzny kościołów dekanatu rypińskiego diecezji płockiej, wyd. Płock 1909, udostępnionej w KPBC, http://kpbc.umk.pl/.

Ks.W.Załuski opisał kościoły i kaplice dekanatu rypińskiego w oparciu o osobiste oględziny poszczególnych zabytków, które przeprowadził we wrześniu i październiku 1906 r. Przytoczony poniżej tekst autorstwa ks.Załuskiego uzupełniono fotografiami wykonanymi w 1913 r. przez architekta Jarosława Wojciechowskiego(1874-1942), na potrzeby Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Zamieszczone skany pochodzą ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN w Warszawie.

J.Wojciechowski przebywał na terenie Żałego celem zapoznania się z warunkami terenowymi w czasie autorskich prac projektowych nowej świątyni. Efekty jego pracy - projekt sporządzony w 1913 r. zrealizowano ostatecznie w latach trzydziestych XX w., kiedy proboszczem był ks. Eustachy Rogowski. Nowa świątynia została konsekrowana 2 czerwca 1939 r. przez bł.bp.Leona Wetmańskiego.

Opisy zdjęć - www.szpejankowski.eu

Redaktor, kwiecień 2016 r.

 

Kościół w Żałem

Wśród pagórków, urwisk i wąwozów, na glebie przeważnie pszennej, rozsadowiła się parafia  Żalska, odległa od Rypina o 7 wiorst [7,462 km], a hen, nad jeziorem Żalskim, stanął przed wieki kościołek drewniany. Żałe — to wieś starożytna, jak wskazuje okop wznoszący się nad jeziorem i odwieczne cmentarzysko. Wieś ta występuje w dokumencie z 1395 r. pod nazwą „Szale".

 

1.Widok ogólny usytuowania nieistniejącego kościoła, dzwonnicy oraz plebani w Żałem, stan z 1913 r.
(zdjęcie ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN, nr IS PAN B0000003175Rb)

Nie ma śladu, kiedy i przez kogo parafia i kościół żalski były erygowane, być może, że powstały w XIV w., jednocześnie ze wsią "Szale".  Obecny kościół pod patronatem i tytułem św. Anny  jest konsekrowany, lecz nie wiadomo, kiedy i przez kogo. Dzień konsekracji obchodzi w drugą niedzielę po

Wielkiejnocy, zamiast z katedralnym, a uroczystość patronki św. Anny d. 26 lipca. Wprawdzie ks. P. Lekszycki w 1888 r. cały kościół oszalował, dał nowe dachy i wewnątrz go odmalował, dziś jednak kościół grozi ruiną, trzeba budować nowy. Tenże ks. P. Lekszycki nabył dwa mniejsze dzwony z parafii Wola, w lipnowskim powiecie.

 

2.Wieś Żałe, widok od strony kościoła, stan z 1913 r.
(zdjęcie ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN, nr IS PAN B0000003180R 13160R)

Organ o 7-miu głosach, bezwartościowy, lecz dostateczna ilość aparatów, naczyń, bielizny, feretronów i chorągwi zdobi ten chylący się ku ruinie kościółek!

Kościół żalski leży w guberni płockiej, powiecie rypińskim, na górze, tuż przy jeziorze Żalskim. Pobudowany w "zrąb" zewnątrz oszalowany deskami, dachy zaś na całym kościele pokryte gontem. Tuż oddzielnie stoi drewniana z desek, o 8-miu otworach, dzwonnica, kryta gontem: W niej są trzy dzwony benedykowane, dwa pierwsze nie wiadomych imion. Duży ma napis: „A. D. 1633" drugi mniejszy: „Verbum Domini manet in aeternum —1618,“ nareszcie trzeci, najmniejszy, bez daty, tylko z napisem "Jan".  Nie ma krużganków i podcieni, tylko podbita deskami, o ścianach równych.

Kościół ma dach wysoki, stromy; okap wystaje na łokieć, podbity deskami, cały zaś kościół wzmocniony jest tak zewnątrz, jak i wewnątrz słupami na żelazne klamry. Piękny z cegły w ażur, o takich samych słupach murowanych i 3-ch frontowych furtkach, parkan otacza tego staruszka. Podłoga w kościele wyżej o ½ ł. [22,8 cm] od otaczającego gruntu. Na środku dachu niewielka kopuła, kryta blachą cynkową, zakończona krzyżykiem, gdzie mieści się dzwonek sygnaturkowy.

 

3.Nieistniejący drewniany kościół oraz dzwonnica w Żałem, stan z 1913 r.
(zdjęcie ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN, nr IS PAN B0000003181Rx)

Kościół posiada trzy wejścia: frontowe w babińcu [w kruchcie], i w zakrystii i 7 okien.

O jednej głównej nawie, prezbiterium, kruchcie i zakrystii, dwie zaś - boczne oddzielone od głównej, każda trzema słupami, ma dług. 28 ł. [ 12,77 m] szer. 19 ł. [8,66 m] a wysoki 10 ł. [ 4,56 m]. Sufit równy tak w głównej nawie, jak i w prezbiterium, zakończonym ścianą trzykątną i zwróconym na wschód. Podłoga z desek. Ściany wewnętrzne malowane olejną farbą, bez ozdób.

 

4.Wnętrze nieistniejącego drewnianego kościoła w Żałem,  stan z 1913 r.
(zdjęcie ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN, nr IS PAN B0000003182R)

Trzy ołtarze zdobią ten kościół. Ołtarz wielki, z drzewa, na zasłonie ma obraz na płótnie św. Anny stary, lichego pędzla, pod zasłoną jest obraz M. B. Nieustającej Pomocy, sprowadzony z Rzymu, pobłogosławiony i odpustami ubogacony przez Leona XIII, Papieża. U góry — mały obrazek Opatrzności Boskiej, lichy. Ołtarz pozłocony, zwykły. Na prawo, wchodząc  frontem do kościoła,

ołtarz św. Antoniego. Obraz na płótnie, stary, mocno zawerniksowany, dobrego pędzla. Na lewej stronie — ołtarz z obrazem M. B. Częstochowskiej, na płótnie, nowy, sukienki i korony z drzewa, pozłacane, imitacyjnymi kamieniami ozdobione. U góry obrazek P. J. Ukrzyżowanego, na płótnie.

Kościół żalski nie posiada żadnych zabytków, zwraca tylko uwagę naszą Rpnouatio SS. Sakramcnti. Obrazek na drzewie, w zakrystii, rzecz nader miła i zdobna. Aniołkowie trzymają wstęgę, na której powyższy napis; poniżej — wskazówki z miesiącami, dniami itp. w formie koła. U dołu Aniołowie,

z chorągwiami w ręku, z instrumentami muzycznymi, z kadzielnicami, klęczący adorują Najśw. Sakrament, unoszący się nad kielichem, złożony na mensie, ozdobnie przybranej. U podnóża stolika  — wijąca się wstążka; na niej napis: „Adorate Devote — Latens Deitas 1898“.

 

Kościół w Studziance — filia kościoła w Żałem

Kościół, raczej kaplica, w guberni płockiej, powiecie rypińskim, nie daleko Żałego, tuż przy końcu jeziora Żalskiego, wśród cieni odwiecznych dębów, sięgających z górą lat 300, na pagórku, zbudowany w 1720 r. przez Franciszka Działokowskiego (jak świadczy napis, wyryty na belce wewnętrznej)  w węgieł w „zrąb," z drzewa, deskami obity. Dach zwykły, nad prezbiterium niższy, cały kleńcem kryty. Okap wystaje na łokieć, cały naokoło z bali. Dzwonnicy nie ma, lecz na dachu ma wieżyczkę sygnaturkową, bliżej prezbiterium, blachą krytą, zakończoną krzyżykiem. Jedno wejście z frontu i siedem okien. Prezbiterium zakończone w lekki trójkąt, stoi na letni zachód słońca.

 

5.Widok ogólny drewnianej kaplicy w Studziance, stan z 1913 r.
(zdjęcie ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN, IS PAN B0000003177R)

Podłoga o ½ ł. [22,8 cm] wyżej nad grunt. Siedem okien oświetla kościół: dwa w prezbiterium i po dwa w nawie, są one małe i półokrągłe, o zwykłych szybach i kitowaniu; nad chórem jedno malutkie okienko. Sufit półokrągły, jednakowej wysokości z prezbiterium, które oddziela „Kalwaria" od nawy, z desek. Cały kościół świeżo odmalowany farbą olejną, staraniem ks. Stanisława Suchcickiego.

Kościół niewielki, o jednej nawie i węższym prezbiterium, został zeszpecony na jesieni 1907 roku, przez oderwanie desek z części prezbiterium, wyrżnięciu otworu w nim i sklepieniu z tychże desek quasi zakrystii, o wejściu bocznym.

 

6.NN rzeźba z kaplicy w Studziance, widok z 1913 r.
(zdjęcie ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN, IS PAN B0000003179R)

Nie ma tu żadnych zabytków, bo i naczynia, i szaty liturgiczne są przywożone z kościoła parafialnego Żałe, prócz małego obrazka Najświętszej Rodziny, umieszczonego w jedynym ołtarzu, od wieków łaskami słynący. Ma on wysokości łokieć kwadratowy. Przy stoliku, nakrytym białym obrusem, zasiadła Najśw. Bogarodzica z lewej strony, z prawej —Boska Dziecina, a w środku stanął św. Józef. Matka Boska z niebiańskim uśmiechem spogląda na P. J.,

lewą rękę podnosząc, jakby na znak prośby, prawą podaje gruszkę Boskiemu Dzieciątku, wziętą z talerzyka, na którym leży kilka, po owoc wyciąga P. J. prawą rękę, lewą oparłszy o stół. Św. Józef prawą rękę trzyma na piersiach, a lewą podaje wino, czy też wodę w kielichu Panu Jezusowi. Twarze Najśw. Rodziny malowane na złoto-srebrnej brokateli, majestatycznie się przedstawiają: szczególniej M.B. i P.J. Sukienki przerobione, odnowione, całe srebrne, ozdobione złotymi kwiatonami, na głowach srebrne korony, całe pozłacane.

 

7.Wnętrze kaplicy w Studziance, widok ołtarza z obrazem Najświętszej Rodziny, stan z 1913 r.
Żółtym kolorem oznaczono fragment belki z informacją o dacie budowy kaplicy
(zdjęcie ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN, IS PAN B0000003178R)

Obraz cudowny w bogatych ramach, odnowiony 1904 r., został przyozdobiony drogimi kamieniami i okolony srebrnymi wotami — do stu — z datami, sięgającymi XVI stulecia. Obraz ten zasłania nowy obraz na płótnie (z 1905 r.) św. Jakuba Starszego, pędzla Kazimierza Mireckiego z Warszawy.

Jedyny w tej kaplicy ołtarz nowy, z 1905 r., w stylu renesansowym, o dwóch kondygnacjach. W wyższej Serce M. B. Bolesnej, z drzewa w promieniach złocistych, na tle bordo.  Na filarach, tuż około Serca M. B. Bolesnej, dwaj aniołkowie pozłociści. .Na mensie pozłocone tabernakulum.

Lud nazywa tę miejscowość „Studzienką" v. „Studzianką," stanowiącą jedną całość ze wsią Kleszczyn, powstałą przy „źródle cudownym," głośną na całą okolicę z odpustów. Jak świadczą wota, miejsce to było znane jako cudowne już w XVI wieku. Nie wiadomo, kto i kiedy erygował pierwotnie kościołek w Studziance, jak również — kto i kiedy malował cudowny obrazek Przenajśw. Rodziny, gdyż nie ma śladu żadnego po spalonych się dokumentach, za czasów ks. Grunwalda, proboszcza żalskiego. Szkoda tylko, że ten sympatyczny kościołek nie ogrodzony i lepiej byłoby podobno użyć owe pieniądze, co są wydane na czworoboczną, wysoką studzienkę z cegły, tuż na dole na „źródle cudownym" — na ogrodzenie parkanem tej uroczej miejscowości i osłonięcie świątyni od nieproszonych zwierząt.

 

8.Widok usytuowania drewnianej kaplicy w Studziance, stan z 1913 r.
(zdjęcie ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN, IS PAN B0000003176R)

 

Projekt z 1913 r. nowego kościoła w Żałem

Szkic z 1913 r. autorstwa J.Wojciechowskiego, projekt nowego kościoła w Żałem,rzut dolny, elewacja frontowa i elewacja boczna
(skan ze zbiorów Cyfrowego Muzeum Narodowego w Warszawie)