CZWARTY SZWADRON

 

            Rozkazem Sztabu Generalnego z dnia 4 XI 1918 rozpoczęto proces tworzenia 4 Pułku Ułanów, późniejszego - Zaniemieńskiego. Na miejsce dyslokacji sztabu i tworzenia pierwszego szwadronu wyznaczono Łomżę. Drugi szwadron organizowano w Mławie, trzeci w Płocku, a czwarty we Włocławku. Jednak pierwsi ochotnicy do służby w 4 pułku byli przyjmowani już w Warszawie. Od 9 listopada 1918 r. na warszawskich ulicach brali udział w rozbrajaniu Niemców.

         11 listopada 1918 r. rotmistrz Michał Nowina - Nowicki, w towarzystwie kilku nowo wcielonych ułanów, przybył do Włocławka celem sformowania oddziału kawaleryjskiego. Był on pierwszym dowódcą i zarazem organizatorem 4 szwadronu. Kilka dni wcześniej do Włocławka skierowano por. Mariana Ossowskiego - rodowitego Kujawiaka przebywającego w Warszawie, z zadaniem przygotowania miejsca dla grupy organizacyjnej rtm. Nowickiego. Początkowo szwadron zakwaterowano w koszarach na "Zazamczu", a następnie w byłych koszarach kozackich na "Kokoszce".

Fot. 1. Rotmistrz Michał Nowina - Nowicki, organizator i pierwszy dowódca 4 szwadronu.

Tworzenie pułku było bardzo trudnym zadaniem, gdyż Skarb Państwa był pusty, więc to skomplikowane przedsięwzięcie organizacyjne oparto na ofiarności patriotycznej społeczności regionalnych, a w przypadku 4 szwadronu społeczeństwa Kujaw i ziemi dobrzyńskiej.  

Tworzeniu szwadronu sprzyjał zarówno prezydent miasta jak i starosta powiatu włocławskiego. Jednak smutnym zjawiskiem był stosunek członków Polskiej Organizacji Wojskowej do wojska, a w szczególności do ułanów. Nazywano ich "pańskim wojskiem". Peowiacy odnosili się do ułanów wrogo i w sposób prowokacyjny. Dopiero wizyta w tej sprawie dowódcy szwadronu u Komendanta Garnizonu Włocławek płk. Borowskiego spowodowała uspokojenie sytuacji i uniknięto niepotrzebnych starć. Formowanie szwadronu szło dość szybko, ale cały czas napotykano trudności, szczególnie w ukompletowaniu umundurowania oraz wyposażenia dla wszystkich kawalerzystów.

Fot. 2. Włocławek, grudzień 1918 r., oficerowie 4 szwadronu.
Stoją - por. J. Węgliński, por. J. Baliński,siedzą - por. St. Lutomirski,  rtm. M. Nowicki, por. M. Ossowski

            W szeregi 4 szwadronu oprócz starych kawalerzystów stawała również młodzież wiejska i robotnicza, która poprzednio nie służyła w wojsku. Od ochotników wymagano następujących dokumentów: metryki urodzenia, świadectwa moralności, a w razie niepełnoletności, pisemnego zezwolenia rodziców lub opiekunów prawnych.

16 grudnia 1918 r. doszło do niecodziennego zdarzenia we Włocławku, a mianowicie sześciu dotychczasowych Peowiaków zgłosiło się na ochotnika do służby w kawalerii wraz z końmi i rynsztunkiem! Włocławscy dowódcy P.O.W. zażądali wydania zarówno ludzi jak i zwrotu wyposażenia wojskowego. Dowódca szwadronu kategorycznie odmówił uzasadniając swoją decyzję faktem dobrowolnego przejścia ludzi, zaś co do koni i wyposażenia stwierdził, że są one własnością rządu, gdyż zostały one wcześniej odebrane niemieckim żandarmom.

Fot. 3. Włocławek, grudzień 1918 r., 4 szwadron 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich

            W trzeciej dekadzie listopada 1918 r. w hotelu "Victoria" we Włocławku, w miejscu pobytu dowódcy szwadronu, pojawił się kolejny ochotnik - stary wiarus. Dzięki zachowanej relacji ówczesnego dowódcy szwadronu - rtm. Nowickiego, możemy obecnie poznać niecodzienny przebieg spotkania ochotnika z przyszłym dowódcą, cyt.:

[...] Siedzę w numerze [pokoju] hotelu "Victoria" i medytuję nad sposobem usunięcia piętrzących się trudności. Wtem słyszę energiczne pukanie do drzwi. Proszę, drzwi otwierają się, wchodzi wysokiego wzrostu mężczyzna, z sumiastym wąsem, nieco szpakowaty, pod pięćdziesiątkę, jak określiłem, w bekieszy i barankowej czapce. "Niczym wachmistrz Soroka!" - pomyślałem.

Fot. 4. Leon Lissowski w stopniu wachmistrza, 1919

Wita się, przedstawia, siada nieco zmieszany. Kilka zdań ogólnikowych. Wreszcie pytam:

- Czemu mogę służyć Szanownemu Panu?

- Pan rotmistrz przyjmuje ochotników?

- Tak jest - odpowiada i myślę: pewnie zadeklaruje swego Misia, Kazia lub innego Jasia.

- Chciałbym wstąpić do pańskiego szwadronu, - rzekł a oczyma bada, jakby chciał sięgnąć mi do duszy i dowiedzieć się, co o tym myślę?

- Masz tatko latko! - przeszło mi przez głowę i kolejno sam zażenowałem się.

Chwila milczenia

- A więc, Panie Rotmistrzu!?

- Bardzo bym chętnie, ale są przepisy, pewien wiek, właściwie nie wiem, jak to zrobić ... - jąkałem się.

Spojrzał na mnie drwiąco niemal z politowaniem. Zakręcił wąsa.

- Przepis dla mnie nie ma znaczenia - rzekł!

Struchlałem. Ton mi zaimponował. Było nie było!

- Zgadzam się! - odparłem z zadowoleniem, że wreszcie wybrnąłem z trudnej sytuacji. Ale gdzież tam, bo za chwilę wpadłem w jeszcze gorszą. Do dzisiejszego dnia darować sobie nie mogę! Bo chcąc jak najlepiej, powiedziałem, że ewentualnie znajdę mu jakąś funkcję mundurowego, magazyniera, zbrojmistrza ...

I struchlałem do reszty pod piorunującym spojrzeniem przyszłego "wiarusa".

Wstał, prostując się i patrząc na mnie dumnie rzekł dobitnie:

- Nie na tom rzucił ziemię i obowiązki społeczne, by służyć w taborach. Pragnę służyć Ojczyźnie z szablą w ręku i tym dać przykład innym!

Wzruszony wyciągnąłem do niego dłoń, którą uścisnął z furią, a zmieniając od razu ton i wyraz oczu na dziecinno-łagodny - rzekł wesoło:

- Zresztą co tam mówić, jeżeli nie ma o czym! A teraz proszę Pana Rotmistrza na dół na lampkę węgrzyna, gdyż jest ku temu szalona okazja.

I poszliśmy.

[...] owym wiarusem był Leon Lissowski, pan na Kijaszkowie i Steklinku, prezes rozmaitych kółek i znany działacz społeczny ziemi dobrzyńskiej! Przyszły podporucznik i kawaler Orderu Virtuti Militari i Krzyża Walecznych! Mój najlepszy druch i najczulszy przyjaciel!

A szwadronu [czwartego] "Dzieci Kujawskich" najukochańszy "Dziadek", wzorowy wachmistrz i kolega bez zarzutu.

I przy tej lampce węgrzyna (nie wiem już której z rzędu!) skomponowaliśmy następującą odezwę.

Fot. 5. Odezwa L. Lissowskiego do mieszkańców ziemi dobrzyńskiej, listopad 1918 r.

I słowo poparł czynem. Bo oto przybył po staro szlachecku, z orszakiem w 10 koni i z kilkoma ochotnikami. Między nimi był i mój wierny ordynans przez cały czas wojenny - Ignacy Okruciński.

A za jego przykładem sypnęła ofiarami i cała ziemia dobrzyńska, chociaż i tak już złożyła ofiary na rzecz szwadronu innego pułku. Ale przecież odmówić Leonowi Lissowskiemu  "ułanowi" było niepodobieństwem! [...]

30 XII 1918 dowódca szwadronu otrzymał rozkaz od dowódcy pułku sformowania plutonu składającego się z 32 ułanów, pod dowództwem por. Stanisława Lutomirskiego, który miał wejść w skład kombinowanego szwadronu pod dowództwem rtm. Barylskiego. Szwadron ten miał iść na odsiecz Lwowa. Pluton tzw. lwowski sformowano z ochotników wyłonionych w toku losowania. Po pięciu dniach opuścił Włocławek, udając się na front wschodni.

26 stycznia 1919 r. 4 szwadron 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich również opuścił Kujawy. Transportem kolejowym przemieścił się do miejsca koncentracji pułku w Łomży, a następnie przez Warszawę i Białystok udał się na front.

Fot. 6. Kapral Karol Lissowski i podporucznik Leon Lissowski,
syn i ojciec, listopad 1920 r., źródło foto: BN [dostęp 19-11-2018]

Poniżej znajduje się fragment uzasadnienia wniosku o nadanie Orderu Virtuti Militari, cyt:

"Opis czynów  wachm. 4/4 Ułanów Leona Lissowskiego, w celu odznaczenia go orderem Virtuti Militari

1.Podczas ataku dnia 19 IV 1919 na dworzec kolejowy Wilno pierwszy wskoczył na lokomotywę i zmusił maszynistę i palacza do zatrzymania gotowego do odejścia pociągu z bolszewikami. Następnie z kilkoma ułanami zaatakował magazyn, gdzie wziął do niewoli 50 jeńców.

Fot. 7. Akt nadania oraz awers odznaki pamiątkowej "Krzyż za zdobycie Wilna 1919"
kpr. Klemensa Witeckiego z Lipna, źródło foto: archiwum rodziny Witeckich

2. Dnia 6 IX 1919 podczas nocnego ataku bolszewików na folwark Kaplicze, gdzie stał sztab pułku, wachm. Lissowski zawczasu przewidując ten atak, zarządził w szwadronie ostre pogotowie  i gdy już atak rozpoczął się i między ułanami rozpoczęło się zamieszanie, zbierał ich, wysyłał tylarierki, ratując wszystkie konie, które w popłochu pędziły na trzęsawiska (6 koni zapadło się i z wielkim trudem udało się je wyciągnąć dopiero na drugi dzień) i wreszcie, gdy bolszewicy opanowali folwark  i byli między wozami taborowymi pułku, w tym krytycznym momencie wachm. Lissowski z wielkim trudem i niespożytą energią zebrał 15 konnych i osobiście prowadząc ich, zaatakował bolszewików od tyłu, którzy sadząc, że kawaleria ich obeszła, rozsypali się i w nieładzie cofnęli. Szarża ta miała decydujące znaczenie na cały przebieg walki, gdyż garstka ułanów 4-go szwadronu nie mogła długo stawić czoła  kilkukrotnie liczebniejszemu nieprzyjacielowi. Śmiało powiedzieć można, że wówczas 4-ty szwadron, a w szczególności wachm. Lissowski, z garstką ułanów uratował sztab pułku i wszystkie tabory. ( - ) Nowicki porucznik i dowódca 4/4 p. Uł."

Fot. 8. Warszawa, 1934, Jerzy Kossak, artysta malarz stoi obok swojego obrazu "Szarża pod Hrebionką".

Obraz przedstawia szarżę 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich, jedną z najbardziej brawurowych
w historii polskiej kawalerii, przeprowadzoną 9 lipca 1920 r. w bitwie pod Hrebionką (Grebionką)
źródło foto: NAC [dostęp 19-11-2019]

POSŁOWIE

Czytelnikom zainteresowanym szczegółami barwnego życiorysu Leona  Lissowskiego (1869-1931), polecam ciekawy i obszerny artykuł "Leon Karol Lissowski", autorstwa Doroty Kosteckiej, opublikowany w Gazecie Lipnowskiej, Nr 58, 30 czerwca 2018 r.

Jednocześnie dziękuję Pani Dorocie za udostępnienie materiału źródłowego wykorzystanego w przedmiotowym opracowaniu.

                                                                                Dariusz Szpejenkowski

 

wykaz ułanów 4 szwadronu

(kliknij tutaj)