Tadajewo  i  Tadajewscy - pierwsze wzmianki historyczne

Nazwy miejscowości ziemi dobrzyńskiej związane z nazwiskiem Tadajewski to: Tadajewo w dawnym województwie toruńskim, między Brodnicą a Rypinem, około 10 km na północ od Rypina i Tadajówka w dawnym województwie ciechanowskim, między Rypinem a Żurominem, około 10 km na zachód od Żuromina. Oprócz tego około 3 km na południowy wschód od wsi Rojewo (ok. 10 km na południe od Rypina) w lesie istnieje miejsce nazywane przez okoliczną ludność Tadajewo. Obecnie nie ma tam zwartych zabudowań. Najprawdopodobniej jednak kiedyś istniała tam wieś lub osada o tej nazwie – własność jakiegoś Tadajewskiego.

         Właściciele  wsi Tadajewo  (wcześniejsza nazwa Tadaje) byli z pochodzenia Pomorzanami. Ich protoplasta Tadeusz z Mirkowa przybył do parafii osieckiej z Pomorza Gdańskiego ok. 1300 r., najpierw czasowo, kiedy to Pomorze uznało władzę Przemyślidów, później w 1308 roku już na stałe po upadku rządów króla polskiego Władysława Łokietka na Pomorzu. Tadeusz z Mirkowa był poddanym księcia dobrzyńskiego Siemowita, który był rodzonym bratem króla Władysława Łokietka. Tu urodził mu się syn Wojciech – „miles” (rycerz) nie piastujący żadnych urzędów, świadek numer XV w procesie polsko-krzyżackim w Warszawie. Wspomniany Wojciech złożył 16 i 17 lutego 1339 roku obszerne zeznanie ustne (był niepiśmienny) w procesie (proces skończył się 15.09.1339). Był on naocznym świadkiem najazdów krzyżaków na ziemię dobrzyńską i potwierdził wszystkie zniszczenia dokonane przez nich a podnoszone w procesie przez polskich prokuratorów.

         Pakulski (Grzybowski et all., 1994) uważa, że wieś Tadajewo została założona przez rodzinę Tadajewskich w początkach XIV wieku. Jednakowoż ślady ulokowanego w Tadajewie, w dolinie rzeczki Rypienicy, wczesnośredniowiecznego grodu (Jasnosz, 1952; Walicka, 1960; Gajda, 1981) i cmentarzyska (Chlebowski, 1892) lub tylko osady jak uważają inni historycy (Chudziak; Kajzer & A. Horonziak, 1995; Grążawski) są datowane na wieki XI - XIII. Tenże gród lub osada był usytuowany bezpośrednio przy cieku wodnym, na owalnym (100 x 250 m.), wyniesionym ok. 3,5 m. naturalnym wzniesieniu. Do dnia dzisiejszego (patrz fotografia) jest to wyodrębnione miejsce znajdujące się około 300 m. na zachód od drogi Rypin - Brodnica i około 100 m. na południe od polnej drogi z Tadajewa do Tomaszowa.  W/w obiekt jest wpisany do rejestru zabytków województwa toruńskiego.

W 1382 r. właścicielem Tadajewa był Tadeusz (Tadaj). Jest on podpisany na dokumencie z 1382 roku jako "Tadeius haeres de Thadajo" (Ulanowski). Najprawdopodobniej (sekwencja lat, zbieżność imion) był to syn Wojciecha.

W 1407 r., według  istniejącego jeszcze w 1898 roku dokumentu w parafii osieckiej, jakiś Jakusz (Jakub) nadał kościołowi osieckiemu „łąkę z ostrowem” w Tadajewie, co potwierdzono stosownym dokumentem (Grzybowski i in., 1994; Gałkowski & Grążawski, 2006). Dokument o tym nadaniu jest pierwszą informacją o istnieniu kościoła w Osieku.

W XVI wieku już tylko część wsi Tadajewo znajdowało się w rękach drobnej szlachty zagrodowej *   Tadajewskich - herbu Rawicz

W źródłach z lat 1526 - 1567 występuje 11 Tadajewskich. Wśród nich Piotra Tadajewskiego z żoną Zofią wymienia Metryka Koronna z 1526 roku. W dokumentach poboru podatkowego (wykazy) zanotowani są: Stanisław Tadajewski (1535-154...), Jan Tadajewski (1535-154...), N. (Nicolaus?) Tadajewski (1540), Dorota Tadajewska (154...), Andrzej Tadajewski (1567)   (Biliński, 1932). Musieli więc być oni wtedy właścicielami ziemi. Walerian Tadajewski v. Radomiński - zabity przez sąsiada w 1544 roku oraz jego siostra Anna Tadajewska v. Radomińska - późniejsza żona Wojciecha Zglinieckiego posiadali ziemię w niedalekim Radominie i w połowie XVI w. pisali się  Radomińscy.

Według Boguckiego (1965) większość starych miejscowości powiatu rypińskiego miało nazwy dzierżawcze pochodzące od imienia pierwszego osadnika lub oznaczające do kogo dana miejscowość należała (i tak Tadajewo – od imienia (w łacińskiej transkrypcji) Thaday  to jest Tadeusz).

Podobny wzorzec powstawania nazwisk występował także w średniowiecznej Europie. I tak włoskie nazwisko “Taddei”, ktore pojawia sie we wszystkich częściach Włoch, lecz najczęściej w rejonie Tuscan, powstało od imienia Taddeo (Tadeusz),. Jeden ze starych raportów Przeora Zakonu Benedyktynów rezydujacego we Florencji z lat 1424-1525 wymienia rycerza króla Carlo VIII – Francesco Antonio Taddei a w 1637 roku senatora Giovanni di Taddeo.

W Szwajcarii w katalogu herbów z Kantonu Ticione (Tessin) występuje herb „Taddei” (Riva, 1945). W Kościele w Gandria istnieją dwie kaplice ufundowane przez : Pietro Taddei zmarłego w 1668 (napis zatarty) i Giacomo Taddei zmarłego w 1680 (istniejący napis) .

Imię Tadeusz (według Wielkiej Księgi Imion) jest pochodzenia hebrajskiego od słowa Taddai (odważny, mężny) lub aramejskiego od słowa Thad-daj (mężczyzna o szerokim torsie). Imię to jest notowane w Polsce od XIII wieku.

U szlachty polskiej w drugiej połowie XVI wieku powszechnym stało się przybieranie nazwiska przez dodanie przyrostka  „-ski” do nazwy posiadanej wsi. Nazwisko to mogło być zmieniane przy dziedziczeniu, nabywaniu, otrzymywaniu drogą ożenku, trzymaniu w dzierżawie, zastawie, nowych wiosek a nawet od posiadłości ojczyma (Biliński, 1932; Bogucki, 1967; Moczydłowska, 1993). Rozrastanie się rodu powoduje, że boczne linie tracą powoli ziemię  a ich członkowie zarabiają na życie rzemiosłem lub stają się robotnikami rolnymi. Niewykluczone więc, że nazwiska Thaddey, Taday, Tadej noszą dziś potomkowie tych „Tadajewskich”, którzy nie mając już wtedy ziemi nie mogli dodawać końcówki „-ski” do swego nazwiska.

Według rejestru poborowego z 1564 r. trzy łany ziemi (jeden łan **, czyli włóka = 16.8 ha)  we wsi Tadajewo posiadali Tadajewscy  z czego Piotr Tadajewski (zapewne syn Piotra i Zofii z 1526 r.) miał 1,5 łana, zaś pozostałe 1,5 łana z jednym zagrodnikiem Małgorzata Tadajewska. Podatek wynosił 2 floreny i 28 groszy. Druga połowa wsi należała wówczas do wojewodziny łęczyckiej Elżbiety Sierpskiej.  Sierpscy vel Gulczewscy herbu Prawdzic to za Jagiellonów najmożniejsza rodzina ziemi dobrzyńskiej. Według Bilińskiego (1932) prawie wszystkie rodziny drobnoszlacheckie tego regionu u schyłku panowania Zygmunta Starego posiadają już tylko drobne części swych pierwotnych gniazd.

We wsi Piskorczyn w 1673 roku dział zagrodowy dziedziczył Wojciech Tadajewski szlachcic zagrodowy. Tadajowska Katarzyna w 1685 roku jest świadkiem chrztu w Pręczkach w parafii Rypin (Mysłakowski, 1998). Tadejowski  Jan pleban w Lipiu w 1697 roku jest notowany w Herbarzu Polski (Niesiecki, 1839-1845). Gasparo Tadaiowski jest w 1702 i 1703 roku świadkiem kilku ślubów w Górznie (jego potomkowie byli zapisywani już jako Tadaiewscy). Na pierwszej stronie księgi wójtowskiej Górzna z roku 1750 widnieje Joannis Tadajewski jako wójt i przewodniczący ławy sędziowskiej tej miejscowości (Mietz, Pakulski, 1989).

Ksiądz Wawrzyniec Tadajewski, proboszcz kościoła w Lipie (Lipa, pow. konecki, woj. kieleckie) wraz z Bartłomiejem Ruszewskim - dziedzicem Ruszenic w 1636 roku domurowali do starego drewnianego kościółka kaplicę Matki Boskiej Różańcowej. Na uposażenie prebendarza (osoba zarządzająca majątkiem kościelnym), który „obowiązan był tygodniowo odprawiać trzy msze św. w środę i sobotę do Matki Boskiej, a w piątek do Męki Pana”, ksiądz  zapisał złotych 800 a dziedzic 1200.

Nazwisko Tadaiewski (bez podanego imienia) figuruje, jako „szlachetny pan” z żoną i córką („dziewka”), w odległej od Tadajewa wsi Zabiele, parafia Dolistowo, gmina Jaświły, starostwo Knyszyn, w zachowanym rejestrze podatku pogłównego z 1674 roku. Posiadłość ziemska i wieś Zabiele (w pobliżu rzeki Biebrzy) w tym czasie miało dwóch właścicieli ziemskich i 43 poddanych. Drugim właścicielem 2 włók wójtowskich był Aleksander Miaskowski (nadanie dożywotnie króla Władysława IV z 22 lutego 1645 dla Jana i Aleksandra Miaskowskiego (Maroszek, 2004). Kiedy miało miejsce nadanie ziemi Tadaiewskiemu nie jest wiadomym. Możliwe, że w podobnym czasie mając na uwadze już ukształtowane nazwisko. Brak jakichkolwiek danych o kontynuacji tej linii w najbardziej  na wschód położonej części Mazowsza.

W księdze zgonów parafii Wrocki (diecezja chełmińska) pod datą 2 grudnia 1739 figuruje Lucas Tadaiewski, 60-cio letni mieszkaniec wsi Małki *(1679).

Wielkopolskie grodzkie i ziemskie inskrypcje z XVII i XVIII wieku z Biblioteki Kórnickiej notują (w Poznaniu) obecność: Jacób Tadajewski (*1709) z żoną Anną Jabłońską i trójką dzieci oraz siostra Jacóba Teresa Tadajewska. Teresa - żona Kazimierza Witowskiego a później Pawła Lewald Gorskiego, która  24 stycznia 1729 w dobrach Dembiec (dziś Dębiec k. Kórnika) spisała testament. Jej spadkobiercy bratankowie Stanisław i Kazimierz Tadajewscy oraz drugi mąż jako dożywotnik w 1756 roku sprzedają część folwarku i budynków na przedmieściu Rybaki (w Poznaniu) koło zakonu karmelitów. Według tychże inskrypcji (z Kcyni) w 1755 roku Kazimierz czyni plenipotentem swego brata Stanisława do sprawy sądowej z mieszczanami Wronek oraz folwarku poznańskiego Rybaki.

Te same inskrypcje w 1665 roku (z Kalisza) notują obecność Mikołaja Tadajewskiego (żona Katarzyna Domaradzka) kwitującego z 200 zł polskich Jana Przybysławskiego oraz jego synów: Jana Tadajewskiego (z Konina) w 1685 roku kwitującego Maryannę z Działania wdowę po podkomorzym wieluńskim Zygmuncie Olszewskim, II voto Maciej Pstrokoński i w 1697 (z Gniezna) gdzie Jan razem z Stefanem Pinińskim jako nabywcy praw po Stanisławie Pinińskim kwitują 650 zł od ówczesnych dziedziców Rzegnowa, także w 1702 roku Jan w swoim imieniu i  żony Marianny Łabędzkiej robi skrypt Wojciechowi Chmielowskiemu i jego żonie Ewie Wróblewskiej; oraz Stanisława Tadajewskiego (z Poznania) w 1687 roku – spłata 1500 zł Janowi Kazimierzowi Góreckiemu z zapisu testamentu Macieja Jana Świerczyńskiego. Możliwe, że trzecim synem Mikołaja był Krzysztof Tadajewski z żoną Dorotą Domaradzką notowany przez inskrypcje (Wschowa) – sprawa sądowa z podpułkownikiem JKM Władysławem Adrianem Włostowskim i jego żoną Katarzyną Reklewską o 2000 zł polskich ze wsi Krzycko Małe. Wszystkie te zapisy świadczą o tym, że przynajmniej część Tadajewskich z tego regionu zachowała majątki i pozycję społeczną.

Także w Wielkopolsce we wsi Imielenko (parafia Kłecko) 4 lutego 1703 roku zmarł Piotr Tadajewski.

W XVIII wieku w Tadajewie już nie było żadnych Tadajewskich. Tadajewo w tych czasach było już w większości ewangelickie (Żbikowski, 2003), chociaż wciąż mieszkają w pobliskich Strzygach i Wólce. Utracili, opuścili lub sprzedali oni swoje majątki najprawdopodobniej po kataklizmach epidemii  dżumy w 1625 i wojen polsko -szweckich w 1626 – 1629, które niosły śmierć i spustoszenie. Na ziemi dobrzyńskiej pozostało wtedy dosłownie 10% ludności (Grzybowski i in., 1994). Kolejny nawrót zarazy w 1713 roku i klęska nieurodzaju w latach 1714 i 1715 dopełniły obraz klęski tej części Polski. Leżące odłogiem i pozarastane chwastami, a niejednokrotnie nawet młodym lasem, pola jeszcze przez długie lata były trudne do ponownego zagospodarowania (Gałkowski, Grążawski, 2006). Prawie wyludnione tereny zajmowali, zaproszeni przez polskich panów, zachodnioeuropejscy protestanci. Pierwszymi byli holenderscy menonici znający się na osuszaniu gruntów. Osadzani głównie na terenach bagnistych osuszoną ziemię mogli uprawiać dla siebie za czynsz dzierżawny. Za menonitami przyszli luteranie, którzy z czasem tych pierwszych zdominowali.

Żaden Tadajewski nie jest już notowany w Herbarzu Szlachty Prus Królewskich XVII wieku (Dochnowski, 1995).

W następnych latach Tadajewo stanowi część tzw. dóbr strzygskich, które do roku 1703 były w posiadaniu rodziny Działyńskich (Adam, Stanisław, Tomasz). Następni właściciele to: Zamoyscy (Michał i Andrzej) do 1747 roku; Cissowscy (Michał, Józef, Tomasz, Jan, Juliusz, Marian) do 1826 roku; Zboińscy (Praxeda i jej spadkobiercy) do 1858 roku; Małkiewiczowie (Jakub, Zofia i Pelagia) do 1906 roku. Chociaż w 1864 roku na mocy carskiego dekretu uwłaszczono 42 gospodarzy w Tadajewie to folwark Strzygi i Tadajewo istniał nadal już jako mała pozostałość dóbr strzygskich. W roku 1906 folwark (243 morgi) od sióstr Małkiewicz kupił Niemiec Jan Henryk Neuman. Jego syn Christian Nejman vel Neumann był jego właścicielem od 1919 do 1945 roku. Po wojnie majątek został rozparcelowany na 20 właścicieli (Galkowski & Grążawski, 2006).

Według spisu podymnego z 1775 roku Tadajewo liczyło 12 dymów. Tyle samo domów było także w roku 1822 (Gałkowski & Grążawski, 2006).

W 1827 roku wieś i kolonia Tadajewo i Tadajewko miały 12 domów i 101 mieszkańców a wieś włościańska Tadajewka (dziś Tadajówka) 6 domów i 64 mieszkańców (Chlebowski, 1892).

Tadajewo pierwotnie należało do parafii w Osieku dopiero w roku 1693 decyzją biskupa płockiego Andrzeja Chryzostoma Załuskiego zostało włączone do parafii w Strzygach (Gałkowski & Grążawski, 2006).

 * - W Ziemi Dobrzyńskiej podobnie jak na całym Mazowszu było sporo szlachty zagrodowej, będącej właścicielami zaledwie jednego lub kilku łanów ziemi, często bez chłopów pańszczyźnianych. Szlachtę zagrodową uważa się za rezultat średniowiecznego osadnictwa wojskowego (wokół grodów państwa polańsko-piastowskiego istniały skupiska drobnego rycerstwa, które potem przekształciło się w szlachtę zagrodową), polityki gospodarczej książąt dzielnicowych zmierzających do zasiedlenia przygranicznych (z plemionami Prusów) pustkowi, czy też wreszcie rozradzania się (podziały rodzinne majątku) albo ubożenia bogatszych niegdyś właścicieli. W połowie XVI wieku dominowały działy szlachty zagrodowej o powierzchni 0,5 – 1,5 łana, które uprawiali we własnym zakresie, przy pomocy, co najwyżej nielicznej czeladzi. Na ogólną liczbę 383 osad i 136 wsi, istniejących wówczas w Ziemi Dobrzyńskiej, występowały działy 567 właścicieli szlachty zagrodowej.

** -  Łan ziemi oznaczał pewną jednostkę gospodarczą, to jest taką ilość ziemi, którą mogła uprawiać rodzina dysponująca dwoma parami wołów. Łan (przy dwupolowym systemie uprawy roli) zależny był również od ilości ugorowanej ziemi i miał wielkość ponad 20 hektarów. Przy nowszym trójpolowym systemie uprawy łan chełmiński miał wielkość 16 do 17,5 hektara.

Andrzej Tadajewski

Piśmiennictwo

  1. Biliński Antoni - Szlachta ziemi dobrzyńskiej za ostatnich Jagiellonów - studium historyczno - heraldyczne. Warszawa - 1932, str. 184 i 185.
  2. Bogucki A. – Powiat rypiński w średniowieczu. Szkice rypińskie. Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Naukowe. Bydgoszcz, 1967, str. 80-82.
  3.  Chlebowski Bronisław - Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajow Słowiańskich. Warszawa - 1892, str. 140.
  4. Chudziak W. - Wczesnośredniowieczne struktury osadnicze na obszarze Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego. (w druku).
  5.  Dochnowski Jan Karol - Herbarz Szlachty Prus Królewskich XVII wieku. Kórnik 1995.
  6.  Gajda A. - Osadnictwo grodowe Ziemi Dobrzyńskiej w okresie VI - XV w. Łódź - 1981 (niepublikowany maszynopis), str. 242-244.
  7. Gałkowski Piotr, Kazimierz Grążawski – Strzygi w ziemi dobrzyńskiej (monografia historyczna wsi i parafii). Brodnica-Osiek-Rypin – 2006, str. 36, 47.
  8. Grzybowski Michał, Andrzej Mietz, Jan Pakulski i Marian Pawlak - Osiek Rypiński dzieje parafii i gminy. Osiek Rypiński - Toruń 1994, str. 15 i 30.
  9.  Jasnosz S. - Badania powierzchniowe nad Rypienicą i Pissą. Sprawozdania PMA. Warszawa - 1952, t. IV, z. 3-4.
  10. Kajzer Leszek, Arkadiusz Horonziak - Budownictwo obronne ziemi  dobrzyńskiej. Włocławek - 1995, str. 63 i 212.
  11. Maroszek Józef - Jaświły. Dzieje obszaru gminy do końca XVIII wieku. Wydawnictwo Prymat, Białystok - 2004, str. 74, 185.
  12.  Mietz Andrzej, Jan Pakulski – Górzno zarys dziejów. TTK Toruń, 1989.
  13. Moczydłowska Grażyna Maria - Nazwy osobowe w „Księdze urodzeń i chrztów” (1881-1899) z parafii Lipinki w byłym powiecie Nowe Miasto Lub. Praca magisterska. UMK Toruń-1993, str.14,15.
  14. Mysłakowski Piotr - Materiały genealogiczne szlachty parafii Rypin. Studio Wydawnicze Familia. Warszawa - 1998, str. 191.
  15.  Niesiecki Kacper - Herbarz Polski. Wyd. J.N. Bobrowicz, Lipsk 1939-1845.
  16.  Praca zbiorowa - Polska Encyklopedia Szlachecka.  tom XI, str. 17 i 332.
  17.  Riva Alfredo Lienhard – Katalog herbów Kantonu Ticione. Szwajcarskie Towarzystwo Heraldyczne, 1945.
  18.  Sieradzan W. - Świadomość historyczna świadków w procesach polsko – krzyżackich w XIV i XV wieku. UMK Toruń 1993, str.219.
  19.  Śliwiński B. - Kształtowanie się własności rycerskiej w północnej części ziemi dobrzyńskiej w XIII i XIV wieku. Zapiski historyczne, rok 1985, tom 50,  zeszyt 4, str. 20.
  20.  Ulanowski Bolesław - Dokumenty Kujawskie i Mazowieckie. Nr  44, str. 335.
  21.  Walicka  E. - Materiały z wczesnośredniowiecznych osad i grodzisk w północnej części Ziemi Dobrzyńskiej w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego. Materiały Wczesnośredniowieczne - 1960, tom V.
  22.  Żbikowski  Zbigniew -  Szkoła od Manna. Polityka nr 40/2003